Yvyrekokuaa
ÑEPYRUMBY
Yvyrekokuaa Guaraníme, oñemohesakã teko mba'épa hína Guarani rekópe, teko porã, mba'épa ichupekuéra g̃uarã , ambue ka'avo iporãva ome'ẽva.
Karai Katupyry Batomeu Melia rembiapo hesakã ko tembiporúpe, ha ambue jeporekokuaahára oñemoarandúva ipype Guarani rekojere. Omohatãva ha omohesakã ypykuéra reko tekojerere rehe. Ha mba'éicha ypykuéra Guarani omomba'e guasu hekohajerere oĩva ko yvy ape ári ha mba´érepa hakate'ỹ heseve imba'e porã , ijeroviapy iñarandu ha reko porã rupi ka'avo reko.
Peteĩhaitépe, ojehechakuaa ha ojehachauka va´erã tembiapo ha umi mba´e iporãva ome´ẽvatekojere ava oikóva ipype.
Mokõihãme oñemysakã tembiporu, ome´ẽva tekojere , taha´e jepe pohã ñana mba´asýpe guarã , tembiporu ojejapóva yvyramátagui , ha hetave mba´e oĩporãve hag̃uã ava reko taha´e jepe , yvy, y, opa mba´e ome´ẽva tekojere.
Mbohapyhápe oñemoherakuã ypykuéra Guarani reko ko tetãme, hembiapo, ijerovia, hembiporu ha iñarandu ohechauka ha omboguata tekojere rupive; omotenondegui ka´avo oiporu ha hakate´ỹ katuete hikuai hese.
Iporã niko ñamohesakã yvyrekokuaa Guarani rehe rekotee rehe ikatuhag̃uaicha oñemotenondeve, ojehóvo ko moñe´erã , oñemomba´e guasu hag̃uã , ambue tendápe.Emba´apove hag̃ua hese, ojejapo hag̃uã ambue mba´e iporãva ypykuéra Guarani ha ambue ava oikóva ko tetãme, oiko areve hag̃uã ñande apytépe tekohajere Guarani ñemyasã reko.
Yvyrekokuaa ha Rekotee ,Arandukuaa Guarani
(Ecología e identidad Cultural Guarani).
1.Yvyrekokuaa (Ecología): yvy ha´e tenda ojeikoha, reko, mba´éichapa heko oĩ ipype, kuaa -ikatu oje´e hína heko porã ha oñangareko porãve oikoháre rehe.
1.2Yvyrekokuaa: relación que se da entre los seres vivos de entre los seres vivos entre si con el medio en que viven.
Ecología: ha´e logia ha´éva eco-gui , He´ise oñemoarandúva ijehegui pe óga yvy, ipype ojehecha hetave mba´e ha hetakueíchagua ñemohendápe. Guarani rehe hína oje´e tekoha rehe, ipype, áva yvy árigua , ojetopa peteĩ jeikoha ha peteĩ tetãygua ojeikohápe.
1.3 Ava ñe´ẽ (Guarani): ñe´ẽ ypykuéra, ava ha´éva peteĩ aty ypykuéra sudamercica-gua oiko ypyva´ekue yvy tuichakue isarambiva´ekue Amasona guive Rio de la plata peve ha ka´ágã añemomichĩ aty oñemombyrýva tetã Paraguái ha Brasil-pe.
Ko peteĩháme oñehe´sa´ýjo ko´ã ñe´ẽ , ikatuhaguãicha oñemohesãkãve , mba´e rehepa oñe´ẽ upeva´ẽrã niko iporã ojeikuaa ha oñemohypy´úve ko´ã mba´e tekotevẽva oñemotenonde oñeñe´ẽtaramo hína ypykuéra teko ymateiguive rehe.
(Profe Lic.María Gloria Fernández, a:22:16 -22/05/2022
Yvyrekokuaa oñemohesakã umi tekove ambue aty oikóva ipype, añetehápe ojehechauka umi tekove jerere oñemomba´e guasu ha oñeñangareko. tekove jeikoháre niko iporã oñamohesakã mba´epépa iporã ha mba´éichapa ymaite guive ypykuéra reko omotenonde heko jere ome´ẽre heta mba´e iporãve hag̃uã ára ha ára ha avei áva reko ombohape porãve hag̃uã tetãme.
(Profe Lic.María Gloria Fernández, a:22:16 -22/05/2022 )
2- Ñemombyky (resumen)
Yvyrekokuaa ha Rekotee ,Arandukuaa Guarani Niko ojehecháicha yvateve ñemohesakã pe tembiapo ojapo tekovére niko ha´e oñangareko ava oikóva ipype , upéicha avei ojeikuaa hína Guarani reko niko ymaitéguive omomba´e guasu ha motenonde tekojerere oikoháre rehe , Guarani ijereroviapy guive ohechauka , oikove porã hag̃uã oñangarekova´erã yvyrekokuaa ome´ẽ rupi teko porã ava ypykuérape, hi´upyrã , tembiporu , ijeroviapy ha iñarandutee ;ka´avo ome´ẽva pohãgua ava reko Iporãve g̃uarã.
Ymave ypykuéra Guarani oñangareko hekojejere, ha jeporekapyre rupive ojapova´ekue ambue jeporekakuaahára, ohechauka ha omyasãi hekoitépe umi mba´e omomba´e guasu ha omoañetéva ypykuéra , jeperamo hetaiterei mba´e oĩ gueteri tetãme ojejapova´erã ani hag̃uã oñemomichĩ ichupekuéra, ha upéicha tekojerere avei.
Ko´ag̃a niko heta oñembosarai vai tekojerere opaichagua mba´e, ko yvy ome´ẽva ,ava teko porã hag̃uame, ha katu oikuaa hína tapicha hembiapo ojapo vai oity ramo yvyra mata terã ombyairõ hína hekojere ava oĩva ipype hasyvéta hína heko ohóvo ary ohasápe hína.
Hesakã porãve hag̃ua niko hína mba´épe iporã oñeñe´ẽ yvyrekokuaa Guarani rehe ,oñemboguata ha oñemomba´e guasu ko ñe´ẽrã ikatuhag̃uaicha ojejapo tembiapo pyahu , oipytyvõ ha ani omano ohasa ro´y aja ohóvo tekojere ko yvy ári.
1.Guarani ha tekojere
Guarani oguereko peteĩ jehe´aite ijojaha´ýva tekojere rehe ára ha tenda ha´éva “Tekoha” . Pe ñe´ẽ ha´e tekoha ojehecháva avei opavave tekove jehe´a rehe .Yvy niko hína ha´e iporávéva simbolo , upévare oñomongeta tekojerere , yvy ha ka´avokuéra ndive , mymba ha hetave mba´e ndive oivã teko jerere. Ojehecha rupi teko ha´e anga oñomongetava hendivekuéra. Ha ha´éva pe hekoveguaite , upévare ndaipori i jepokuaape pe jahéi oje´éva agricultura intensiva.
(concurso Nacional de ensayos -Rafael Barret -pg 71 )
Guarani reko ojeikuaaháicha tekove jere tuichaiterei mba´e ichupekuéra g̃uarã he´i hikuái ñande ru guasu ojapóva ko yvy niko ome´ẽ avape oñangareko ha omomba´e guasu hag̃uã tekovejere rehe . mba´ére upéva?.
He´i ypykuéra ka´avo, yvyramata , ha opa ka´avo oíva ñande jerere niko oreko tekove ha´eño ha ha ava oikóva ipýpe ohechakuaa va´érã umi mba´e porã ome´ẽva ojeiko porãve hag̃uã ko yvy ape ári.
Jepemo heta gueteri oĩ ojejapova´erã teko jerere ani hag̃uã ojejahéi , ojejuka ha oñemomichĩ , ko mba´e iporãva oguerekóva yvyrekokuaa , taha´éva ka´avo, yvyramata ha avei mymba oikóva yvy ape ári , ojeikuaava ojeguerekóva ko tetãme.
2. Pe oñeme´ẽva tekovépe cosmovision Guarani rupive.
Oñemoguahẽ hag̃ua pe ava rekotee guarani niko , pe cosmovision ñepyrũhaite rupive ojeikuaauka pe tekove añoite ramo ava yvy ape ári , (ava reko) apavave oikóva tekove jerere ha pe tekotee oho oñondive katuete , Ava reko , ha´e oime katuete yvypóragua , avei oĩme ipype opavave teko oikóva yvypóra reko.
(Guasch 1978) Ko´ãva ha´e katuete yvy rehegua ojehechaukáva opavavere ha ndojeiri gueteri ichugui pe po ramo ndojeiva retegui.
Ava niko ha´éva peteĩ oikóva Yvy ape ári ha´e hína peteĩ Ta´angáramo. ha´e peteĩ suerte Ramo osẽva ha upeicha ha´e Hína katuete teko jerere rehegua
ha oikotevẽ oiko py´aguapýpe hendive . , upévare katuete Ava Guarani ojapo pe ipaje oñeromandu´a Ava ouha yvygui ha ha´épe ou jey Pe creador ohenóiva hi´angápe. Pe ava tekove oñepyrũ pe niebla jasukagui ha´éva sustancia primigenia , pe iñepyrũhaitéguive oñemoheñóiva sýgui katuete ñaikotevẽ y rehe , ha ojejahéi terã oñembyai ramo ñanembyai ñandetépe. Ambue oikóva yvypórape ava´ỹva niko avei aguereko anga ha katupyry ijehegui: mymba avei avaicha oreko anga ha pe mba´e hekojekuaa´ỹva oñangarekóva pe ka´i jaryicha ha katu jaguarete jarýi avei ;upéicha ojehechaite pe oñemboheraitéva jeroviapýpe avati morotĩ jakaira oencarnava tupã , peteĩhaitéva ha'éva creador (Goméz 2019) ;ambueteve mymba ava´ỹva oĩjoavaekue pe jejapo´ýpýpe , oje´évaekue mombe´urã jejapo´ypýva yvypórape (creacion del mundo) , upéicha avei mainumby (colibri) , urukure´a (lechuza) , ñakyrã (cigarra); peteĩhaitéva opurahéi va´ekue vy ape ári.
Ha pe armadillo omomýiva´ekue ichupe. Pe ijoguaite rupi pe icosmovición rehe, ava Guarani oñemongeta , oñe´ẽ katuete ka´avo ha umi mba´e hekojekuaa´ỹva oñangarekóva. Oñeñe´ẽramo hasýva rehe ojehechakuaa pe mba´é iporãva oguerekóva ka´avo imba´emongueraha Yvyra jekytygui , ha omongueráva mokõiha árape, oñe´ẽva´erã ka´avo ndive ame´ẽ hag̃ua katuete ptytyvõ. Ayvu rapytá (el lenguaje humano) iñambue ñe´ẽgui. Pe ñe´ẽite niko heñói pe yvyra ñe´ẽry (cedro o cedrela odorata) , ha yvy oreko pe omba´ejokóva ichupe ha´éva ajuhymirĩ.
Pe ojehechaséva ogueroike ambueteve mba´e tekove rehegua , ha pe imba´e joko, ha´éva ha´e hesevetéva avagui oñemoañete tavá jeikohápe pe inorma ha ijejapópe py´ỹi ndojeiva ichugui.
Aranduka (Ñe´ẽasa ,Ñe´ẽkuaaty ha ñe´ẽheta rehegua “2019 ypykuéra Ñe´ẽita Yvy Ape Arigua Ary” togue 124)
Yvyrekokuaa niko tekotevẽ oñemombarete ojehóvo mbeguekatu , ani hag̃uã opa gueteri , oñemombe´uháicha hína ,yvateve ypykuéra omotenonde , hakate´ỹ tekoha rehe oguereko rupi ava peteĩ jehe´a ijojaha´ỹva ndojeiriva ojuehegui teko jere rehe ,ha´éva ;ka´avo, avatee´ỹva , mymba , ha opavave oikóva ko yvy ape ári. Ha upeva´erã ojekuaa ha ojehechauka ve va´erã ojehóvo mba´épepa iporã mymba , ka´avo pohã ñana ava rekópe g̃uarã.
(Profe Lic.María Gloria Fernández, a:19:16 -30/05/2022 ) 3. teko Porã : tavaygua terã tekoha ipa´ũ tuicháva ohejá ñandéve jehe´a hag̃ua opavave ara yvóra oikóva yvy ape ári.katuete ko jehe´a oho ojopýpe ha ndojeiri ojuehegui .Upe pa´ũme ojehe´a ha oĩva oñondive tekove jere, tekoveaty ndive , ha ojeikuaáva heseve ñemoarandu ha ndaipori ijojaha´ỹva ojuehe.Umi temimo´ã oñemboguapyete hína omomýiva ojeikuaave hag̃ua ojehóvo ha oñembyatyve hag̃ua umi mba´e,ojekuaukavaerã oñemotenonde hag̃ua tekove porã tekoveatýpe. Pe ome´ẽva rekotee paraguaigua rehe niko oñeme´ẽta mba´etekov
Iporãva ambue ára ivaihápe tekove Guarani remimo´ã Pe Teko porã ( el Buen vivir) ;ojehechahápe katuete “jeiko Porã” vivir mejor katu ipohyi añeteoñeguahẽ hag̃ua katu ñeha´ã ha takate´ỹme ojetopa ha ojehopyty tekove porã yvy ape ári.katu pe temimo´ã jeiko porã (vivir bien) opavave oiporãva´erãha ome´ẽ jejoko pyguasu tekove ko yvy ári.
Tava Guaranime Niko oñemboja´o ha peteĩ rekotee teko porã (el buen vivir) ha´e peteĩ tenda oñemoirũháme ojejehe´ápe tavayguakuéra tekoveatýpe pe jehe´a katupyrýpe opavave teko. taha´e jepe jehe´a avajehe´ápe tavapegua ryepýpe ha avei jehe´aite tekojere rehe ambohavaiva temimo´ã jereviapyha rehe ahai´angáva tekove añete agueroguatáva, angapyhy terã yvy marane´ỹ . Pe yvy aña´ỹre pe iñeguãhẽi tépe tekovẽ potĩme ha hese ojeikohupytỹe atyguasuicharamõ ha katu avei ikatu oñeg̃uahẽ ichupe tekovére umi og̃uahẽva pe perfección Espituale-pe. Aranduka (Ñe´ẽasa ,Ñe´ẽkuaaty ha ñe´ẽheta rehegua “2019 ypykuéra Ñe´ẽita Yvy Ape Arigua Ary” togue 124)
Teko porã (el buen vivir ) Guaranime tenorehaitépe ha´e reokotee paraguáigua , ha´etee hína ñe´ẽrapo guive. Haohechaukva la añoite ñandeve ouypy ymave guare
Ojeikuaave´erã Guarani niko oejava´ekue ñandeve umi mba´e iporãva , ha´ekuéra ombotuicha peteĩhaítépe pe heko jere mba´ere upéva? Ha´ekuéra he´i peteĩ ka´avo agurekoha hekove ahe´éño ha hese´ỹme hasy ava oikove ara yvy ape ári.
Tekove jere niko ome´ẽ ñandeve hi´upyrã ha´éva ambue mba´e ñaikotevẽra ja´u hãg̃uã jaikove hag̃ua, tekove jere ome´ẽ tekove potĩ , ani hag̃uã oimeháichagua mba´asy ougueteri ojapete ava rehe. Upevare tuicha mba´e oñeñangareko ramo ha takate´ỹ oĩramo hína ka´avo oĩva ñande jerere. Ome´ẽva ñandeve tekove jere. Ha´e ka´avo
Ojehechakuaa niko hína mba´éicha guaranies oikuaa iñarandu ambue mba´e oĩva ka´avo tekove jere rehe ohechauka hekovetépe pe teko oguerekóva ava hekove´ỹva( Bertoni 1922) , ñepyrãi
Tépe sa ary ohasáva ojetopa ojeporavo pyre Guarani 786 genero ha 32 familia Guaranietéva ohechaukáva especie pe primer vocablo genérico, ha heseve opaichagua especie oĩva ha ohechaukáva hekotee ambue familia oĩva , techaukarã ojeguereko kapi´i pe he´iseteéva ñe´ẽryru Gatti (1985) ha hetave ka´avo ha pohã ojetopáva.Ha Guarani peteĩteĩ oreko heraite ha mba´éichapa pe ka´avo , mba´epa oguereko ha mba´épepa iporã.
Ñemohu´ã
Ko Tembiapópe oñemohesakã mba´eichapa Guarani omomba´e guasu tekojere ha´e Yvyrekokuaa. Iporã niko ojejapo hetave mba´e ko ñande tetãme tekove jerere , ojehecháicha hína sa´ive oñeñangareko ojehovo , ka´avo ha yvyramata oĩva tetãme , ha upéva niko naiporãi hína ava rekóve niko oguata ojoykerete , tekojere ndive , omanorõ mba´e oĩva tekojerere mba´eicha , ava ohota hekove, ha upéva niko tuicha mba´e ko yvórape.
Hi´ãite ningo oiko tembiapo jeporekapyre ambue tapicha oñemoarandúva Ecologia Guarani , ikatu oipytyvõ ichupe ambue tembiapo pyahu ojaposéva , ombotuichave hag̃ua ko tembiapo añemombarete ohóvo ojejapove hag̃ua ichugui heta mba´e .
Ñamombaretékena akóinte ypykuéra Guarani ohejavaekue ñandeve jekuaa arandupe pe jeroviapyre ha mba´e iporãva ome´ẽva ñandéve tekovejere he´ihaicha Guarani ka´avo yvyramata ha opa mba´e oĩva ñande jerere oreko heko ha´eño ijajoha´ýva oipytyvõva ava oikóva yvy ape ári omohesakãva ko´ápe mba´e mba´e tuicháva hína he´íva “omanorõ tekovejere avei amono ava reko”.
Comentarios