AYVU ÑANDUTIVEVÉPE 

OHAI ERNESTO RIOS VELAZQUEZ 

Ñe’ẽ niko pojopy ndahuvicháiva oguerekóva yvypóra, iñarandu ñepyrũ guive oiporúva. 60.000 ro’y rupi ojapo ijayvuhague, kóva rehe opaite avakuéra ojokupyty ha ombohasa hembikuaa arandu.

Ypykuéra he’iva’ekue ñe’ẽ ndaha’éiha ayvurei. Iñe’ẽ ha iñangapy peteĩchaite, oguerovia hikuái ha’eha Ñamandu remime’ẽngue oñomongeta potávo oñondive. Kóva oguerekomi marangatupýrõ, ombotuicha, omomorã ha omochichĩ. Katuínte oiporúva hendapete. Pe ayvu oiporuporãvape ohenoimíva ñe’ẽngatu, japóke péva he’ise ijeporu hekopete, yma ymaite guive ombotekoe ha ohayhu añete ijayvu. Ñe’ẽ ojeporu arapy tuichakue, ijeporu rupi ojehechauka opaichagua tekopy ha jepokuaa.

Ñe’ẽ niko ombotuicha ha omoambue yvypóra reko opaite tekove ndive, ha’eñoitemi oguereko ko arapýpe. Umi iñarandúva he’ivavoi kóva oguereko rupi ipy’amongetakuaa, oñakᾶngeta ha oῖpyaha opaichagua tembikuaaty. Ñe’ẽ jehai rupive ojehechauka temiandu ha temimo’ã ambue tapichápe ha marandu rupive oñemoguahẽ jepokuaa, jeroviaha ha ñe’ẽ omopeteĩva tekoveatýpe.

Marandu jehai rupive oñembohasa ko’ã mba’e umi tapicha pyahu oúvape, ani hag̃ua oñehundi ha avei ikatu ojekuaa opaichagua tekove jehasapyre ymaguare ỹrõ okañymbaitémaramo’ã ha hasyvéta tekoveaty ohasa tenonde gotyo. Ko arapýpe niko hetaiterei ñe’ẽ oĩ ndojekuaáiva mamópa oñemoheñói ypy, ko’ág̃aite oĩme 7000 ñe’ẽ rupi ha umíva apytépe guarani ha castellano ojeporumeméva Paraguáipe, avei ojeguereko paporundy ypykue ayvu omanombotáva ohóvo noñeñangarekóire hese.

Ayvu niko tuicha mba’e ha hi’ãnte ko’ereíre oñemomba’e, ipype ojeguereko yvypóra rembijepokuaa ha arandu, oguéramo  oguéta ohóvo umíva. Internet rupi ikatúva  oñembohekove resãi ha oipykúi tape pyahu.

Ko pojopy niko omoambue tuicha kuri ojeporu ñepyrŭ guive yvypóra rekove, ojapovoi churuchuchu ñe’ẽkuaaty ryepýpe.

Oje’emahaguéicha ko  arapýpe niko oĩ pokõi su ñe’ẽ ha umíva apytépe hetaiterei omanombotáma, oje’evoi ñavo mokõi arapokoindýpe peteĩ ñe’ẽ omanoha. Apañuãi oguerúva kóva niko, ogueraha hendive yvypóra rembikuaa ha jepokuaa.

Ko pojopy niko he’iháicha (Cristal, David, pg. 84), heñoivo Word Wide Web ary 1991-me omoambue ñe’ẽ retepy, hese rupi ñe’ẽkuaaty oñemomýi ha ojeipykúi tape pyahu rehe, oñesẽmive upe ñe’ẽtekuaágui ha ojeporu heta mba’e ypyahúva hyepýpe tekotevẽva oñemohenda.

Ko churuchuchu heta ñe’ẽkuaahárape omyangekói ha he’i hikuái umi mitã ndohaiporãiha oipuru’eterei rehe marandu veve térã internet, kóva renondépe haihára he’i, ijayvuháicha mitã pyahu oiporumeméva upe tembiporu piko naha’éichene ñe’ẽ pyahu ikatúva tenonderãve ojeporu, ñe’ẽ niko iñambue ha omýi ohóvo ha kóva ndaikatúi ojejoko.

Oñepyrũramoguare imprenta niko ñe’ẽ oñemboheko ambueva’ekue, ha oñemoheñói heta mbojojaha pyahu, avei oúvo pumbyry oñeguahẽ peteĩ ñe’ẽme mba’éichapa ojeporúta umi signo-kuéra.

Avei pukoépe opaichagua oñeñe’ẽ ha opa mba’ére, ha oñemomba’e umi estilo ojeguerekóva.

Péicha avei Internet, pojopy oguerúva paradigma pyahu oñepyrũ guive, ha omoambue yvypóra ayvu oñondive. Upépe opaichagua ñe’ẽ ikatu ojaitypo, oipysõ umi ñe’ẽ ojehekovejopývape, térã omoigove heta ypykuéra ñe’ẽ.

(Gasser, Michael, 2018) he’i ndaikatuiha gueteri opavavéva oiporu ko tembiporu, oĩha tuicha tekojoavy, ha’éniko oñeporandu mba’érepa oiko upéva ha ombohovái; ñe’ẽ ojeapo’i ha oñemboyke rehe, avei jeikuaa ndoku’éi rehe jekupyty ryepýpe. Pe mba’e oporomoapañuãivéva niko viru’ỹ, ojeikuaaháicha oñeime hag̃ua Internet-pe niko oñeikotevẽ pirapire rehe ha Estado- kuéra sa’i oipytyvõ umíva oku’e hag̃ua.

Oĩramojepe apañuãi ayvu Guarani oku’e ohóvo Internet-pe, jepémo sa’i gueteri oñemyasãi tembikuaaty ko ñe’ẽme. Ary 1996-me, guarani hogue ñepyrũ tee ñandutivevépe. Oñeñeha’ã ikatu hag̃uáicha ko ñe’ẽ oñemyasãi ñandutiveve rupive, oñembohekovepyahúvo ha ojeikuaaukávo opa rupi ko arapýpe.

Ary 2004 guive oĩma avei Google Avañe´ẽ. Kóva tuicha oipytyvõ ko ñe’ẽ ojekuaavévo ha ojeipyso pysove yvy tuichakue javeve. 2007-pe oñemoheñói Vikipetã guaraníme. Mokõi tapicha arandu, peteĩva oikuaapypukúva informática rehegua pojoapy, Lituania-ygua Sarunas Simkus, ha Dr. David Galeano Olivera, haihára ñe’ẽkõi Guarani- Castellano ha ñe’ẽ’asahára, ojoaju ha oñopytyvõ hikuái Guarani rayhupápe ha upéichape oúmi heñói Vikipetã. Ko marandurenda rehe ae, oñemoherakuã upete guive ko’ag̃aite peve jehaipyre guaranimegua, taha’e ñe’ẽtekuaa, tembihasakue, ñe’ẽporãhaipyre, tavarandu ha ambueve mba’e ojogueraháva ñe’ẽ ha tetã rehe.

Ko marandurenda rehe ae, ko’ág̃aramo g̃uarã heta marandúma ojeguereko guaraníme, hese ae ikatu temimbo’e ha jeporekahára oñemomarandu. (Yvy Marãe’ỹ, 2017),  Ary 2013 Jasypateĩ jave, ojekuaave’ê pe ñanduti hérava Aguaratata, ogueroguatáva Mbo’ehaovusu Politécnica. Avañe’ẽ Ñanduti Guasúpe. Upépe ojeguereko hetatemi ñe’ẽte rembiaporã kundahaha ñembohasa guaraníme rehegua oñepyrũ 2013-pe. Umi omoñepyrũva’ekue ha’ehína Dr. David Galeano Olivera ha mbo’ekuaahára Alcides Javier Torres; pe tenondegua omoakãmba Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní, ha upe mokõiha katu mbo’ehára Facultad de Politécnica, Universidad Nacional de Asunción (UNA)-pegua.

Ojeguerokakuaa rekávo tembiaporã, oike omoirũ Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní ha Facultad de Politécnica UNA-peguápe, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha (PÑS) ha Aguarata Paraguái. Omba’apote’e rupi hikuái oñondivepa, ko’ág̃a oĩma 46.000 ñe’ẽ oñembohasapyre guaraníme inglés ha karai ñe’ẽgui.

Ñe’ẽnguéra oñembohasáva apytépe oĩ ñe’ẽreínteva ha ñe’ẽteéva. Ko’ágaramo guarã, poruharakuéra oguerekópa ipópe Aguaratata ha upéva ha’e Mozilla Firefox guaranimegua; kóva ikatu ojeporu oñemomarandurekávo upe ñe’ẽ hetave tapicha oiporúvape ko Paraguáipe. Mboꞌekuaahára Alcides Javier Torres omoĩ umi Tapicha ogueroguatáva ko jeporekapy pópe marandurenda ijatypahápe ñe’ẽ ha ñe’ẽtee oĩhaguéicha.

2016-me, umi temimoῖmby ojegueromandu’amava’ekue yvateve ha Instituto Superior de Lenguas Universidad Nacional de Asunción-pegua, omoñe’ẽasa pojoapyeta Android celular-pe g̃uarã. Oñemba’apo rupi oñondivepa, oñemohu’ãva’ekue upéva upe arýpe, haimete 6.500 ñe’ẽ rupi oñemoguarani. Poruharakuéra avei, ipumbyry popeguakuéra guive, ág̃aramo g̃uarã ikatúma oiporu Aguaratata, omarandureka hag̃ua. (Yvy Marãe’ỹ, 2017).

Ojehechaháicha Guarani okue ohóvo Internet-pe, oñeikotevẽ ojehaimive upépe ha tojeguereko peteĩ ñe’ẽ’asa manduaha he’iháicha (Descalzi, Fabio, 2018), kóva oipytyvõ mbaretéta ome’ẽ’asáva opaichagua arandupy ko ñe’ẽme ha ko ñe’ẽgui ambue ñe’ẽme.

Oñemohu’ãvo, oje’e tuichaiterei oipytyvõha Internet ojegueroguatávo teko’eta, ha hese’ae ikatu hetaiterei ñe’ẽ oikove ohóvo.

Umíva apytépe heta ypykue ñe’ẽ omanóva avei ohóvo ojeheja rehe tapykue ha avave nomomba’éire, heta jey umi iñe’ẽhára akãme ojegueroike iñe’ẽ ivaiha ha ndoikoiha mba’everã, upévare ha’ekuéra nombohasái iñemoñarépe. Avei oñemboyke ichugui iñe’ẽ ha ojeapo’i.

Umi aranduty ijytajúva renonderã niko ndojehechaporãitevoi, katu Internet guive oñepyrũma ojejapo programa ikatúva oipytyvõ oñemoingovévo upe ayvu, oĩ he’íva upe web 2.0 tuichaiterei oipytyvõ ypykuéra ñe’ẽme okakuaavévo yvytu pepóre, avei Google ha Wikipedia rupive oñemysãi tuichaháicha.

Ñe’ẽ’ymakuaaty ha ñe’ẽtekuaahára opa rupi oñepyrũ oñembyaty ha ojetypeka ypykuéra ñe’ẽ rehe, jepémo mbovy gueteri oĩ ojapóva umi tembiapo. Ha péicha ko’ág̃a ikatúma ojechatea maya, aimara ha guaraníme térã ojeheka marandu hesegua umi ñe’ẽme. Internet niko ombohekove pyahu jey ñe’ẽme ha omoherakuã mombyry.

Aranduka purupyre

Gasse, Michael (2018), kuaapy ñemboguata Democrasia rapére ha ñe’ẽnguéra ojeapo’íva ñemombarete época digitalpe 2018. Ñe’ẽasa, ñe’ẽtekuaaty ha Ñe’ẽ ojehekovejopýva rehegua amandaje mbohapyha. Oĩtahápe tetãygua ha pytagua. Jarojera Guarani ñe’ẽ 2018. Asuncion: Yvy Marãe’ỹ, pp 198- 125.

Descalzi, Fabio (2018) Traducción Asistida 2018. Ñe’ẽ’asa, ñe’ẽtekuaaty ha Ñe’ẽ ojehekovejopýva rehegua amandaje mbohapyha. Oĩtahápe tetãygua ha pytagua. Jarojera Guarani ñe’ẽ 2018. Asuncion: Yvy Marãe’ỹ.

Crystal, David ( 2004)   La revolución del Lenguaje. Alianza Editorial: Madrid

Fundación Yvy Marãe'ỹ (2017) Jeporekapy “Oñembyaty guarani ñe'ẽndy oῖhaguéicha ha oñemoheñói ñe'ẽpyahu ojeporúva informática ha ñanduti-pe” Libro I,II y III. Arandurã Editorial. Ojekuatiajopy Paraguáipe.