OÑEMOMÝIVA AVAKUAATY REHEGUA

 

mba’épa Antropología evolutiva ha mba’éichapa imbarete oñemomirĩvo amériCa ñe’ẽteekuéra

ohai ernesto rios 

Mombyky

ko tembiapo ojeguerojera mba’éichapa (Antropología Evolutiva) Oñemomýiva Avakuaaty ohekovejopy Amerika Latina ñe’ẽnguéra ha rembikuaa’arandu. Tylor ha Morgan omopyrenda ko tembikuaa, upe guive opyta colonialismo rembiporúramo. Europa-ygua sãmbyhyhára ojapyhy omoañetejávo umi te’yikuéra rekove’apytĩ ha oipe’a hag̃ua ichugui hekoha, sa’ary XVIII (papoapy)  jave.

Peteĩhápe, oñehesa’ỹijo mba’éichapa Tylor ha Morgan omboja’o yvypóra rembiasa: tekovesaite, tekove’okára ha tekovetavapy. Oñeñamindu’uvéta upe ñemboja’o mokõiháre ha’ére ñe’ẽ ojeporúva hendape’ỹ oñemoañetévo Amerika jehekovejopýpe.

Upéi, Oñemomýiva Avakuaaty ojehecháta Arandupykuaaty rupi, umi europeo omo’ãñetehápe Amérika rekove’apytĩ.

Iñarandúva ha hekovejeroviáva hekovejepokuaa ha ijerovia rupi omo’ãñete upe jeporombohekovesã, jépemo, oñemonda ha ojejukapa guasu umi tetãma oñembohekovesãva.

Upe rire, ojehecháta upe barbarie yvypórarekeve’ỹramo. He’íva ambuére bárbaro oñembovárvaro, ikatu’ỹ rupi omo’ãñete upe mávape mávaramo.

Ipahápe, ojehechata mba’éichapa ikatu ojejehekýi kóvagui, peteĩ latianoamerikano ipy’amongetáva rupi. Oñepepirũ ojejepy’amongeta hag̃ua Amerikatalinoháicha oñesẽvo ko tembiandu rekovejopýgui, oñemboykévo eureocentrismo.

1.Oñemoheñói ha oñemopyrenda Antropología Evolutiva

Tylor ha Morgan niko mokõi tapicha arandu omoheñói’ypýva ko tembikuaara’ã. Ha’ekuéra omopyrendañepyrũ añete ko tembikuaa. Morgan omboja’o yvypóra rembiasa mbohapyháicha; salvajismo-barbarie-civilización. Umi avarekove’aty oñemboheko mamo tenda oĩporãhápe,  ojeguerojerávo hembikotevẽ tembiporu térã temimoimbýpe.

Ñemboja’o peteĩha niko salvajismo ojehero ha oñembovore avei mbohapyháicha; tekove’ýma, yvypóra rekove’ypy oikohápe ka’avýre ha okaru  yva rehe; ko’ápe oñepyrũ oñemosã  ñe’ẽ. Upéi ou tekovembyte, ojejuhu tata ha oñemoheñóiñepyrũ tembiporu. Ipahápe, tekove pyahu, oñepyrũva ojejapoñepyrurõ hu’y.

Pe mokõiha ñemboja’o niko barbarie, kóva upe oñehesa’ỹijo pypukuvéva ko jeaipýpe, apohára ohechakuaa rupi ha’eha upe ojeporuvéva ojehekovejopývo Arimerika. Ko ñemboja’o oñembovore mbohapyháicha: tekove’ypy, tekovembyte ha tekovepyahu. Tekove ‘ypy oñepyrũva oñemoñepyrũvo tembiapojegua. Pe ñemboja’o  mbytegua oiko oñembohogapyjave mbymba ha oñeñemitỹvo. Pe mbohapyha ñemboja’ópe iñapysẽ ita, kuarepoti ñemongu’i , ojehaiñepyrũ ha oñemoheñói umi ñe’ẽpoty ha mombe’ugua’u ypy.

Upe mbohapyha mboja’opy niko civilización, ko’ápe yvypóra hekove yvateve hembikuaa’arandu ha hembijoajúpe, tembikuaa pojopy jeipyaha rupi.

Añarántemo, Europa oñemoi  tenda isivilisado añetévaramo,  ñembokakuaa apyte ha tekoveñemomýi añete, oguerekóre pojopy oñembotuicháva. ỹro katu, tetãnguéra Amérikaygua oñemoĩ ñemboja’o barabarie-pe; umi bárbaro, upeva gui, oikotevẽva ojesivilisa.

2. Mba’éichapa okakuaa ayvu Bárbarie

Ko’ápe, oñehesa’ỹijo pypukúta mba’épa he’ise ayvu bárbaro, ha’ehaguére Avakuaaty ryepýpe pe jehasa salvajismo-gui  civilización-pe. Oñembojoapývo, ojehecha mba’éichapa iñambue ohóvo ayvu bárbaro tembiasa ryepýpe; ko ayvu oñemboheko tembiasa  ha yvypóra aty rembiapojepokuaa rupi. Ko yvypóra ñemboheko temiandu rupi, ojaitypo  ojeguerojerávo avarekotee iñypytũre ha ombohováire peteĩ ava’aty rembiandu añónte. Ha’eteichavoi ko ñe’ẽ iñangaipa’ỹva, katu oñehesa’ỹjo pypukúvo ojehecha ojaitypoha tekove’aty rehe.

Oĩ aranduka he’íva ko ñe’ẽ ouha griego-gui, ha he’ise itaietére noñe’ẽporãiva peteĩ ñe’ẽ, ha tembiasakuaa ohechauka umi griego oiporuhague ko ñe’ẽ ohechaukávo pytagua oñe’ẽvaiva iñe’ẽ, Isócrates katu ndohechái umi pytagua bárbaramo ỹro tapicha ñaiñaranduivarõ. Ipahápe, ikatu oje’e yma ojeporuhague ko ñe’ẽ ojehechaukávo oĩha tembiapokuaa iñambuéva, ha ko iñambuéva imichive ndoiporuire upe griego ñe’ẽ, katu ñe’ẽ oporomomirĩ yvypóra apytépe.

Pe bárbaro cristiano medioevo,  upéi og̃uahẽva Amerika -pe, oñemboheko heta mba’evaíre, ko’ápe ñe’ẽrangue ojeporúma tekojerovia, ha opavavéva cristanova’ẽrã ndaha’éiramo oje’apo’i terã oñembotove, oje’e hese ndahaehavoi yvypóra, yrõ katu yvypóra’i. Ko temiandupy ñembohapo  ohechauka umi pagano ha’eha upe bárbaro, upévare,   ndaha’éiha yvypóra’añete, oje’e michĩve, itavyve ha oĩva’ẽrãha tuichavéva poguýpe, he’iháicha Aristóteles, oĩha tembiguái ha mburuvicha ha yvypóra rekove ndojojái oĩ hekove tavýva ha hekove arandúva, ha pe hekove’arandúva poguýpe oĩva’ẽrã umi michĩva. Ary 1550 jave ojetyvyrojey ko mba’e: Las Casas ha Sepúlveda rupi, ko mokõiha he’iva’ekue te’yikuéra Amerikagua ndaha’éiha yvypóra ha upéva ojehekovejopyva’erã. Pe renacimiento jave ha’eteku ko ñe’ẽ bárbaro oñembojoavy mokõiháicha; oĩ tapicha  oiporúva omochi’ĩ ha omoykévo upe mávape, ha ambuéva oiporu omomba’e terã ojokupytývo umi Amerika-yguare ha’e rupi ava hekomarãva.

Colonia aja  oñembokakuaa ko bárbaro ymaguaréichajey ha ojeporu ojehekovejopývo ñande ypykue ñe’ẽ ha rembikuaa’arandu. 

Umi maranduhára ha pa’i atýpe niko   umi te’yikuéra oguerekojeraka’e heta mba’evai hekovépe ndojokupytýiva ijeroviakuérare: oguerovia heta tupãme, ombohekoveasy yvypóra, ho’u hapicha ro’o, paje, oñemenda heta kuñáre, oikógui ipehengue ndive, ha hekovetye’ỹ ndaje. Pe bárbaro-gui ikatuta oñesẽ ojeipyhyvo umi Europeo jerovia, Upéi, ko Antropología Evolutiva ogueroike umi colonizador akãme yvypóra ohekoveguerojeva’ẽrã civilización ryepýpe ha oñemopyrendameme he’iháicha umi racionalista, tembikuaa ha aporeko. Chupekuéra pe bárbaro niko yvypóra rekoveñepyrũ ha opavavéva ohasa upérupi,  katu ñe’ẽ ha tembijepokuaa ryepýpe ha’e upe michĩvéva ha noñe’ẽiva Europa-ygua ñe’ẽ itavyrekógui. Ko mba’e ikatu ojepe’a umi Amerikanogui iñarandu, oñehekombo’évo hembijepokuaa poguýpe ojeipe’ávo ichugui heko ha iñe’ẽtee. Ko’ápe oje’e ikatuha oñese upe barbariegui, arandu ha tekombo’e rupi, upévare opavave ombohoko’ambue umi indígena-pe ikatu hag̃ua ndaje ojesivilisa. Upémarõ oñembohogapy pota upe bárbaro-pe.

Upe rire ou upe bárbaro arandu, heta oñemba’apo rire opa tetãgua oñeha’ã oipe’a ko racismo omboguévo ko ñe’ẽ. Upémaro oje’e ko bárbaro oikéramo umi tetã imba’ehetáva poguýpe omanóta térã oñembohekovetavapýta. Oikopava’ẽrã ichugui europeo térã ambue pytagua. Kóva renondépe heta te’yikuéra opu’ã oheka ikera’yvoty ha’éva oñemomba’e umi hekotee ha iñe’ẽnguéra. Ko’ãnga globalización ryepýpe ojapo hikuái churuchuchu, ojetyvyróma hikuái ha oñeñandukáma opa rupi, jepémo ko mba’e ojaitypombarete iñakãmenguéra, ojeporumeméma ta’angamyri, ñanduti, ojehapo’óvo ko mba’evaiete.

Ko avakuaaty Europa ha norteamerica-ygua oiporumeme ñe’ẽ salvaje, ymaguare térã bárbaro oñe’ẽramo umi ñande’ypykuéra opa hendápe ojehekovejopýva rehe. Oje’e pe salvaje ivaiveha ỹramo naiñambuei pe bárbaro-gui ojojogua ojoporevoi oguata oñemboykévo tapichápe. Pe ñe’ẽ salvaje ndaje upe oporomochi’ĩvéva, jepémo heta tapicha arandúpe kóva ojoja upe bárbarore, mokõivevante, ñe’ẽ nde pohýiva oñe’ẽvai ha omboykére yvypórarekove.

Tekochaukahakuaaty ha Avakuaaty ymaguare, oiporuguéteri ko ñe’ẽ eurocentrismo guive omoañetévo upe colonización amérikape, ha avei heta ára ojeporu oñemboykévo Guarani ñe’ẽ, térã oñemomirĩvo umi tapicha oiporúva oñeimo’ãgui ha’éha itavýva ñe’ẽ, ha kóva rupi oñemomba’eguasuve umi pytagua ñe’ẽ.

3. Avakuaatýre imperialismo oñemohembiporu

Iporãva’ẽra ojejesarekomi araka’etépa okakuaa mbeguekatu ko tembikuaa; upe jave oje’e europa-pe oñepyrũha industria ndojehechaíva ambue tendáre ha oiporu hikuái umi pojopy pyahu ndojekuaáiva. Upémarõ oikotevẽ hikuái tapicha omba’aporeiva’erã ha mercado ohepyme’ẽvo umi mba’eita ojapóva, ha péicha omoheñói pe temikotevẽ, opa tapicha oguerekova’erã umi mba’e oike hag̃ua upe civilización ryepýpe, ha nahániriramo oñemboyke térã oñembohekovetavy.

Antropología Evolutiva okakuaa tembikuaáramo imperialismo poguýpe. Ko’ãva oiporu kóva ohekovejopýramo umi tetã ikangyvévape oipe’a hag̃ua ichugui ijyvy, iñe’ẽ hekojepokuaa ha oiporúvo imba’ekuéra oiporuseháicha oñemomabaretevévo, ha omokangývo ombuépe.

Ko tembikuaápe ojaho’i império remiandu ha kóicha okakuaa, upévare omoañete upe colonización, he’i rupi umi europeo rekojepokuaa ha ñe’ẽ tuichaveha umi amerikánogui. Ha katu oñemopyrenda oporiahúvereko gua’úre: opa yvypóra oguereko derecho hekove ojeguerojerávo térã umi ava pire morotĩ ndajeko oporosivilisava’erã oikuaa’ukávo hembijepokuaa ha ijerovia umi tetãygua oikuaa’ỹvape.

Pe civilización niko mba’e tuichavéva, upépe yvypóra ohupyty tekove’añete, hembikuaa’arandu, hekojepokuaa. Upévare tembiapoukapýramo Europa oguerahava’ẽrã ko tekovete umi ava’aty ichi’ĩvévape. Ojekuaaporã mba’éicha oñembotyai política ryepýpe ko tembikuaa. Umi Amerikaygua oñemomirĩ, oje’égui  upéichava’erãha ha upéichante oguatágui yvpóra reko, kóva ndomboheko’asa’ambuéi ichupe.

Ha ko’ãicha upe Antropología omombe’u umi ava’aty oñembotakykuéva rekónte oñembohekoambue mboyve occidente-gui, ha’ehaguére ñanderapykuere. Ha kóicha omyenonde upe etnocentrismo, colonización oñemoañete ha oñembotembikuaaty.  Ko ñeñamindu’u ndojejapói oñemoheñói ojeikuaavévo yvypóra rembiasaguata, ha katu oñembohekokakuaa umi império, oñepyrũva ojepyso ha oporohekovejopy, ndaikatúi oñembotove ha’ekuéra oiporuhague ko mba’e omoañetévo upe Amérika ñe’ẽ ha rekove jukávo.

América-gua “jeporojuhu” ojehecha katúi upe oporojuhúvagui; Colón ha umi mburuvichavete Europa ha Portugal-gui ha’e rupi hikuái umi icivilizádova ha oguereko derecho opyrũvo umi salvaje ha bárbaro ári.

Chupekuéra g̃uarã ojuhu Amérika, mba’e ojekuaa’ỹva guéteri. Upévare, oñeñe’ẽ:

Oporojuhúva/ojejuhúva

Oporocolonisáva/oñekolonisáva

Oporohekovejopýva/ojehekovejopýva

Oporohekove’apytĩva/heko’apytĩva.

Yporãva’ẽrã ojehecha ko’ãva mba’e umi ñande’ypykuéra resaremiandu, imba’e ko yvy umi Europa-gua ojuhúva ha oñepomoĩva oipe’ávo ichuguikuéra.

Ojekuaaporã kóva rapykuere colonia jave: ha’ekuéra mbaretépe ogueroike hekovejepokuaa, iñe’ẽ, ijerovia, hekovoña, ijehekoporãmbo’e ha ambue. Ko’ápe ndaiporiva’ekue ñe’ẽñome’ẽ ojehejávo umi ñande’ypykue rembikuaa’arandu, ỹro katu, oñehundi ha umi ndoikeséiva ha’ekuéraicha ojejukapa nunga. Kóicha oñemohatã Europa-gua ñe’ẽ ha rembikuaa Amérikape ko’ãgaite peve. Ha’ekuéra niko oporohekombo’e ikatu hag̃ua opavave ko’ápe oikóva ojei ha omboyke upe imba’etee oje’ére ichupekuéra hembijepokuaa michivéha.

Upévare, umi ñeñemoaranduita ko yvýpe colonia aja ha’eva’ekue España ha Portugal-gua remiandu, remimo’ã ha rembikuaa, kóva oñemombarete sa’áry XVIII jave.

4. Antropología Evolutiva ojehecha Arandupykuaaty rupi 

Español ha Portugues ohekovejopy ha omonda jave, umi iñarandúva ha hekovejeroviava hekoporãmbo’e ha ijeroviapy rupi oñeha’ã omoãñete ha omopyrenda ko conquista. 

Ko’ápe ojehechakuaa mbohapy apañuái: peteĩha, oñemoañeteva’ẽrã España jehekovejopy política guive; mokõiha, oñemoañete térã nahániri umi teyikuéra ndive jeikovai ha joporojuka, ha ipahápe, teyikuérapa ava, hiángapa térã nahániri ha mba’éichapa oñembohekovéva’ẽrã ichupekuéra.

Ko ñemoapañuái ojehu, umi conquitado oñembosaraivaipaitére umi teyikuéra aty rehe.

Francisco de Victoria Europa-ygua niko tapicha iñarandúva opysyrõ mbaretéva umi indígena remimo’ã. Ojojuhúvo umi teyikuéra ndive ohechakakuaa aranduita ha omomba’e chupekuéra aváramo, oguerekóva hekojepokuaa ikatúva oñemomba’e.

Avei, heruguavoi Bartolomé de las Casas ha Juan Guines de Sepúlveda remimo’ã ojeguereko techapyrárãmo. Peteĩha omoañete ha mokõiha ambotove umi teyikuéra derecho.

Oĩ ambue tapicha ojepytasova’ekue indígena ykére, umíva apytépe ojejuhu Fray Antonio de Montesino, Domingo de Soto, Pedro de Sotomayor.

Ojehechakuaa mbohapyháicha pe Amérika ñemboheko’arandu, jepémo ojeipyaha arandupykuaaty oñembotuicháva España-me; peteĩha ipypuku sa’ary XVI javeve. Ojere umi español ñepia’ãre omoheñóivo mbo’ehaovusu ha oñehekombo’eha yvateve. Arandupykuaaty upe ary ojegueru ha ojeporohekombo’e mbo’ehára oúva España rupi. Vore Mokõiha; ojeypyso opa peve sa’ary XVII, ha oho sa’ary XVIII mbyte peve, ko’ápe oĩma ñandejárakuatyhára ha arandupykuaatyhára heñóiva ko yvýpe oñemoarandúva mbo’ehaovusu Europa térã Hispanoamérikape, katu opavavéva escolástica-ygua.

Péva niko oñembohekóva jeroviapy ryepýpe ha oñemohatáva iglesia he’ívape añónte ha upégui nosẽ. Vore mbohapyhápe: oñepyrũ sa’ary XVIII mbyte rupi ha oho oñemosãsomba peve Amérikagua Eruropa poguýgui. Pe escolástica ho’añepyrũ ha oike mbeguekatu upe arandupykuaaty pyahu oñeñepyrũhápe ojepyaha arandu yvypóra rekovégui, oúva Francia ha Inglaterra, upe rire España.

Oñemo’añetévo conquista ha yvypóra jehekovejopy Amérika térã ambue tetãygua ojapóva europeo niko ojehúva heta mba’ére ha opáicha. Capitalismo ombyatyvévo viru ha oñembotuicha térã oñembombaretevévo umi tetã oporocolonisáva, ha ko’ãva ojeguerokañy opaichagua ñehesa’ỹijo terã tembikuaarãgui.

Ikatúne upe oñembotuicha ha ojeguerotĩvéva pe oipysyrõva oĩha ava’aty ituichavéva, oñepia’ã ikatu hag̃ua hekove’yvateve umi ava ipire morotĩva ambue mávagui. Péicha, umi colonizador oñeha’ã omo’añetévo hembipotakuéra omomirĩvo umi Amérikaygua térã oñembotuvarekogua’u he’ihápe oñangarekóta ombohekovepotĩvo ndaje chupekuéra.

Pe ojehechagi ambue tembijepokuaa, rembiasa ha oñembotove yvypóra derecho niko upe mba’e ndevaíva ojejapóva yvypórare umi tetã iviruhetavéva oñembohérava ijeguerojeráva arapy ha katuete nunga ohekovejopy umi tetãygua ojeheróva arapy mbohapyha. Katu ko’ãva mba’e ñoñemoherakuãguasui.

Kóva renondépe heta tapicha iñarandúva ohenduka iñe’ẽ ha ikatu oje’e pe sa’ary XIX mbyte rasami rupi, umi colonia omoañetéva renondépe oñemoheñói aty imbaretéva. Hemimo’ãkuéra ojaitypo mbeguekatu ohóvo maymavévare sa’isa’ípe ha ára ha ára umi omotenondéva heta ojuhu hetã ryepýpe umi ombotovéva upe colonialismo.

5.Barbarie avarekovepe’áramo

Oñembotovévo pe Etnocentrismo, naikatuvéima ojehecha ni peteĩ rembijepokuaa ha ñe’ẽ bárbaramo. Ko ñe’ẽ ndaikatúi ojepuru oñemyesãkávo tembijepokuaa iñypytũ térã ikatu rupi oporomoigovai. Temiandu ryepýpe ko ñe’ẽ oñemoheñói, ojeporumeme, jepe ndojeporuveimava’ẽrã. Ha katu, kóva ndopái; umi otekome’ẽva ambuépe bárbaro, ojebarbarisa ha’etevoi, nomomba’ekuaai térã ndohechakuaai rupi upe ambue mávape. Upe noporohecháiva ambuépe ha’éicha yvypóra, kóva ohechauka ijavarekove’ỹha. Ha pe bárbaro ojehechávo iñambueváramo niko oñemboyke, oje’ére ndahekove’avaiha, ko’ãg̃a  ramoguarã oñehẽnóima Bárbaro upe ndohecháiva mávaramo upe mávape, ha’e rupi ha’éichagua ava ha opavavéicha oguereko upe humanidad.

Yvypórape ojehava’ẽrã yvypóramo, ha ndaikatúi avavépe oñemboykéramo. Upéicha upe barbarie ojejuhu oñembotovehápe yvypóra, ha hendive ojeporomboja’o jave; tuichave, michĩve, morotĩva ha hũ, iviruhetáva térã imboriahúva, cherehegua ha umi ambuéva...barbarie oĩ oñemboykehápe yvypóra, ojeapo’ívo upe ambuépe, oñembotovéramo yvypóra derecho, ha kóva ojapóva ha’e avei oñembo’avarekope’a: pe oporombohekove aváva ambuépe ha oñembohekove aváva niko upe ojehekáva, omoneiháicha avakuaaty nde remomba’eháicha nde rapichápe remomba’e avei nde rekotee.

6. Peteĩ Latinoamericano ojepy’amongetakuáva ojepoity ojeikóvo sasõme

Oñehesa’ỹijóvo Antropología Evoutiva ojejuhu kóva ndohechaporãi Amérikaygua ñe’ẽtekuaa ha rekojepokuaa omoakãrakúre tapichakuéra arandúpe ojahéivo hekoteére, oñembohapo ha oĩmo’ãukáre ichupe michive ha ibárbaroha. Hérape oñemoa’ãñete opaichagua jehekovejopy, jehekove’apytĩ ha ojejukapaguasu indígena-kuéra ñe’ẽ ha rembijepokuaa.

Katu kóva renondépe oñakãrapu’ã ambue tapicha iñarandũva ha ohenduka iñe’ẽ, upe ojekuaavéva niko Enrique Dussel, he’i kóicha: ojejepy’amongetáramo Latinoamérikare ndoikói mokõi mba’ére: ojejepy’amongetasemo’ã, ha pe jepy’amongeta ojepy’amongetava’ẽrã añeteháicha, Latinoamericano jepy’añemongeta niko ñemoarandu ha katuete nunga omombe’ujey Europa remiandu, katu, kóva ivaivéntema, ojejepy’amongetávo Europa-gua remimo’ãme oñemboyke umi mba’e ojehúva América Latina pe ha oje’egua’u upéva añeteguaha, mamopiko kóva niko ohechauka umi oporohekovejopýva remiandúnte.   Pe ñeñamindu’u ndohechaukáiva rembiasa añetegua, kóva oñeme’ẽ rehe ani hag̃ua oñeñamindu’u pypuku, ndahekove’añetei ha oporopytyvõ pe status quo, oporohekovejopývo imperio ha ojejukávo umi imboriahúva. (Dussel, 1973, ñe’ẽñepyrũ, pp.11-12).

Oporopepirũ oñeñamindu’ujávo Latinoamérika guive oñesẽ hag̃ua upe temiandu rehekovejopy eurocentrismo gui oñemboyjekuaávo ko’ãva akangeta.

Pe okaraygua, umi ojehekovejopýva oñemosãsota, kuarahy’ã ndaikatúiva ohesápe umi Europa-gua remimo’ã. Upe tekove’ỹ, mba’evéva, ambuéva, ijeheguirekóva ha umi ojeapo’ívagui, oñepyrũva’ẽrã Amérikagua jepy’amongeta.

Hembijepoity niko pe isasõva arandupykuaaty osẽva umi oñemomirĩva, hesakãve hag̃ua, upe osẽva umi oñecolonisa ha ojehekovejopývagui. Kóvarã oñeikotevẽ ojeipe’a umi Europeo ha Anglosajón remimo’ã ojeguereko hag̃ua upe tembijopokuaa mba’eteéva, oñembohekoambue’ỹre avavépe.

Hemimo’ã rupi omyesãkase latinoamérika rembiasa latinoamérika gui. Kóva rupi ikatu ojehecha upe Guarani ñe’ẽ  rejereroguata karai ñe’ẽ renondépe. Oñeñe’ẽva’ẽrã Guaraníre Guaraníme tekombo’e ha tembikuaápe. Oñekotevẽkatuíma opavavéva amba’apóva guarani ñe’ẽre omyasãi opaichagua aranduita Guaraníme, ayvúpe térã jehaípe, isasõmava’ẽrã pe ñe’ẽ oporohekovejopývagui, ndaha’éi omboykétava upe ambue ñe’ẽ katu omoañete ha ombotuichávo upe ñe’ẽ ojehekovejopýva, ndaikatuvéima niko ag̃a rupi oñehesa’ỹijo Guarani karai ñe’ẽ térã oñeñe’ẽ ha ojehai hese karai ñe’ẽ, ndaikatuvéima Guarani oñembo’éramo karai ñe’ẽme. Ojeguerojerava’ẽrã guarani retepy. Opamava’ẽrã pe ñeñamindu’u Guarani rehe karai ñe’ẽme añónte, iporãma oñemboykévo ko colonialismo ha’éva upe oñembotuichave katui peteĩ ñe’ẽ ambuegui.

Ko arandupykuaaty he’i ojehechakuaava’ẽrã opaichagua rembijepokuaa, opavave avápe oñemomba’ẽrã ha’eháre ava; ko arandupy niko jeporojuhukuaa ñemboyke’ỹre, ohechauka ndaikatuiha avavépe oñemomirĩ heko ha iñe’ẽre. Ko aranduita isasõva ryepýpe oguerojera yvypóra rekove oñondive ha ohejamive takykue pe yvypóra rekovejoaju naturaleza ndive ojapohaguéicha umi griego, katu ombotuichave yvypóra rekove añete sociedad-pe-. Umi mestizo rembijepokuaa okakuaava’ekue colonia aja heta ary ha oñembojoavy mbohapyháicha: imperio rembijepokuaa, ilustración rembijepokuaa oguerúva umi encomendero ha tembijepokuaa indígena, negro ha mestizo mba’éva. Ko ipahapegua niko upe Latinoamérika mba’eteéva, ha katuínte oñemboyke, oñemomirĩ, ojehechagi, oje’egui hese ivai térã itavýva mba’énteha.

MOHU’Ã

Pe Antropología Evolutiva oikotẽve oñembohekovepyahujey tembiaporã omoambueva avano’õ rupi, ha oñehesa’ỹijo katuiva’ẽrã  oñemboyke’ỹre avakuérape. Ani hag̃ua ojejei umi mba’e ojegueroguatáva oñemoañetejeývo yvypóra rekotee. Koág̃a ikatu ojehechakuaa ko ñemomombyry oñembohasavo upe tenda, oñemombykývo ñe’ẽnguéra tee, ndojeguerojeráivo tekoivi ha tembikuaa, rejopokuaa ryepýpe.

Umi arandu oñemoheñói pyahútava ojejapova’ẽrã globalización ryepýpe oñembopyahúvo arandu, umi avakuaatyhára ojepytaso mbareteva’ẽrã ikatu hag̃ua oñembomba’ẽ opaite ñe’ẽ ha arandukuaa, opaite yvypóra jeko oñemomba’évo, pe máva mávapahina globalización ha itávape.

Ndaikatúi oñemomorĩ avavépe iñe’ẽ ha hekóre, hi’ã opavavéva ojekupyty. Kóva oiko hag̃ua oñeñeha’ãva’ẽrã oñemba’ãpo tekombo’épe ha toñembojoja Karai Ñe’ẽ ha Guarani jeporu opa henda rupi, avei oñeñangareko opaite ñande ypykuéra ñe’ẽ ha rekove rehe.