GUARANI CONQUISTADO Y REDUCIDO

 OHAI MARIA FÁTIMA SILVERO

ÑEMOMBYKY

Español-kuéra oike ñepyru guive ñande ypykue apytépe Guarani reko ha rekoha español renondépe

Oiko reducción oñemomichívo ypykue rekoha Kuatia jehai mayma jesuita mba’éva Guarani rehegua

Yvy marane’ỹ jeheka, ojeiko hag̃ua py’aguapýpe.

ÑEPYRŨMBY

Che rembiapo rupive amboapu’a ha amysãi Pa’i Bartomeu Melia ñe’ẽ arandukápe hérava Guarani Conquistado y Reducido, mba’éichapa Español-kuéra oike guarani apytépe, ojehe’ávo mokõi sociedad. Pehechakuaa guarani reko época colonial jave, guarani rekove yma ha ko’ãgaygua.

Melia oikórupi guarani ndive, oikuauka heko ryepýpe oikeha, danza ritual, ypykue hekove ka’aguy, jepe oñemomichi hekoha, oñemborari hekate’ ỹgui imba’eteére. Katueténte, oheka tenda oñemity ha oiko hag̃ua py’aguapýpe, Heta guarani chaco gotyogua omba’apo caza ha recolección-pe.

Ápe ahechauka opa marandu yvymara’eỹ ohekáva mayma guarani. Ambue mba’e, pejuhútava tembiapo ryepýpe, mba’éichapa guaranigua hembirekoheta, ha Misionero katu ndohechaporãi. Misiones Jesuíticas térã guarani reducciones rembiasa tetã Paraguáipe, águi heñói pañuái encomienda rehegua.

1. MODO DE SER GUARANI Y REDUCCION JESUITICA

Documentación etnográfica mayma jesuita mba’éva Guarani rehegua ojeipukúi arykuéra 1594 ha 1639 rupi, ojehechakuaávo mokôi kuatia tekotevêtereíva, kuatiañe'ẽ Pa’i Alonso Barzana rembiapo Juan Sebastian-pe guarã ary 1594-pe, ha Conquista Espiritual Pa’i Antonio Ruiz de Montoya rembiapo ary 1639-pe. Upérõ, jesuita-kuéra oñemongeta ñepyrû guarani-gua ndive, ápe ojehechakuaa reducciones pyahu.

Umi kuatiañe'ẽme oñemyasãi opa marandu reducción rehegua, mba’e mba’épa oikoraka’e oñepyrû guive oike’ypy Jesuita-kuéra Guarani apytépe, sa’i ojekuaa péva, mbokuatiaha (historiador) ndoikuaaguasúi. Avei, Guarani-gua omoguahê porã Jesuita-kuérape peteĩ tendápe, ambue guarani katu ojuka jesuita-kuérape, ápe ojehechakuaa ñandeypykuéra reko tekove pyahu renondépe omoingéva Pa’ikuéra.

Ambue kuatia etnografía guarani ojejuhuha, ha’e tembiapo linguistico Pa’i Montoya rembiapo, ko’ãgaite peve noñeguenohêi moovégui ñe’êkuaa mbo’e (linguistico), péva apytépe oĩ Tesoro de la lengua guarani (1639) ha togue terakuéra oikuave’êva Catesismo de la lengua guarani (1640).

Antonio Ruiz de Montoya he’i hembiapo Conquista Espiritual (1639) rupive reducciones ojejapo ñepyrûha ko’ãga omoha’ãnga opa mba’e teko ha política rupive ojejapo tekopy ñemomichi (reducción). 1639 rire jesuítica kuatia oguahê ijapýpe, oñehundi, ndojehechakuaavéi etnolográficos ryepýpe.

Opa oñemoambue ojejapóva reducción rehegua omombe’u mba’éichapa oguerova ha omohenda mayma ñandeypykue oñemomichíva. Jesuita-kuéra oñe’ê mayma pueblo ñemomýi tenonderã gotyo, ñekarapu’ã ha apañuái rehe.

Teko guarani ohasa’asyvéva ojejapo jave "reducción", ikatukuaa ojehecha óga ha aldea, opa mba’e’apóva osê haguã tenonde gotyo. Ojekaguai opa rehe, ndaikatui oñemyasãi ñe’ê etnográfico misionero. Oĩ heta Jesuita ndohechaporãiva guarani rapykuere, iñambue heko ha hasypetei ohechakuaa añetegua ha ojepokua ohasa rire kane’ô, ñembyahýi, mba’asy, ndojehekyiguasúi haiháragui.

1.1. Ñande reko

Yvypóra omba’eñoty ka’aguy rehe ha mbohapy ary rire katuete ojerova ha omba’eñoty ambue tendápe.

Guarani reko añetegua ikatu ojehechakuaa kuatiápe, akãngeta ha mayma guarani ñe’ê rupive, omyesakã tekotevêha guarani ko’ãgaguápe. Ñande reko ikatu oñembohasa ñande reko tee ramo, águi osê ambue he’iséva.

Oñembohovakéramo mokôi teko, taha’e guarani - jesuita,ndive, ipahapegua, ojejesareko iñambueha, ha guaranigua oĩháme mayma indio oñeha'ãse ojekaguai hekotee rehe, jepe oñemomichi ohóvo, oñemohatã hekoha, imba’e, jepokuaaháre ha omopeteĩva ichupekuéra.

1.1.1. Un espacio cultural

Jepe ñandeypykuéra ohasa’asy, ojehechakuaagueteri ipyenda ij-espacialidad ha ijepokuaa. Guarani oiko ka’aguyre ysyry kañyhãme mbohapy térã poteĩ óga hi’añoguápe, ojeíva peteĩ legua ojohegui, oñembyaty pa’ûme teko ojeguerojerahápe, omba’ejerurehápe ichupekuéra oñemomichi ha oike hag̃ua ijapytepekuéra mba’e pyahu. Reducción iñambue tekoha guaranigui, tenda ojejapo ha ojeguerojera guarani reko. Paĩ apytépe tekoha óga-kokue-ka’aguy oikovehápe peteĩ táva. Guarani ko’ãgua he’i ñande jepokuaa oikoveha tekohápe.

Paĩ rekoha ko’ãgua oguereko ko’ã mba’e: oñembouicha ojekuaávo mboy yvypóra oĩ, poapy guive ikatu oñeguahê 120 peve hetavérõ, oguereko imburuvichatee, taha’e tekoaruvixa-religioso ha muruvixa, yvyra’ija-político. Tekohápe ojejapo vy’aguasu religioso tuichapajepéva ha aty guasu jave oñemopeteĩ tembiaporã política. Tekoha jerérehe ojeguereko cerro, ysyry ha ríos. Mburuvicha religiosa katuete kuimba’e ityarõmava, omoha’ãva Ñandejára moheñoi, ñane ramõi Jesu Papa ha’éva tekoaruvixa pavê, ipoguýpe oĩ teko ñemboro’y, teko joayhu tekojoja hekohápe, ohekýi mba’e vai ñembo’e rupive.

Tekombo’e guarani ymaguare ndoikéi tekoha paĩ ko’ãygua, upérõ oñembojoavýma ñe'êvo ambue tetã guaraníme. Tekotevê jaikuaa tekoha ha’eha modo de ser ha teko katu cultura. Guarani mburuvicha tekoha’yre ndaipóri teko.

1.1.2. Tierra sin mal

Espacialidad guarani ryepýpe oikove migración. Jehaipyre tembiasakue omoatã teko guarani atýpe, ndahesakãporãi tekoha guarani jei hekohágui ohóvo ambue tetãme. Ojeguerova peteĩ tendágui ambuépe oguereko hag̃ua kokue pyahu ha oiporukuaávo ñane mba’etee, natekotevéi ojerovaite, katu ikere’ỹma. Guarani ojepy’amongetávo ohechakuaa ñandeypykuéra jeroviápe oĩha yvymara’eỹ.

Montoya arandukaTesoro omombe’u yvy marane’ỹ oñembohasa "suelo intacto, que no ha sido edificado"; ha ka'a marane'y katu, "monte donde no han sacado palos, ni se ha traqueado" ramo.

Yvy marane’ỹ ipypuku oñeñe’ ẽ hag̃ua hese, oje’e yvy marane’ỹ itujave oñemboguapýva kuatiápe, yvy jeporu’ỹ, economía jeheka rupive guarani oñemongu’e ápe ha pépe. Yvy jeheka oikove hag̃ua hekohatee.

1.1.3. Por los caminos de la tradición

Guarani rekópe ojehechakuaa hekotee-tradición. Omboguapývo kuatia jesuítica rehegua omba’eporavóvo etnográfico misionero omyasái ijepokuaáramo.

Teko katu Montoya “vida buena y libre”, misionero rekovépe katu he’ise comportamiento salvaje: “teko katu oje’e umi iñarõva oikóva tekoveñañáicha. Ojehechakuaa oñemboykeseha ka’aguyreguápe, ha opave guarani oikóvagueteri ka’aguýre sasõ’ỹre. ko’ã ñe’ẽ omyasãiva Montoya iñaranduka Tesoro rupive oikuauka mayma misionero akãngeta, hemiandu guarani rekotee rehegua. mayma indio reducido-pe oje’e opyta hag̃ua hemiandu ymaguare rehe. techapyrãramo, chamán Guyvravera rehe oje’évo ombotapykuéma heko, ápe oho mbohapy aty guaranigua ijivy ymaguarépe, oñembyesaite ha oiko ka’aguýre, imandu’a’ỹre ñandejárare.

1.1.4. Poligamia tradicional

Poligamia niko hembirekohetáva, guarani jepokuaa, ha misionero katu ndohechaporãi.

Pehẽngue ha che ra’ykuéra, ndaikatuvéima jaiko’asy ojapyhyvo mba’evai oguerúva ko’ã oñehenóivagui Padres, oremboty peteĩ tupaópe, ha upépe he’i rojapóva’erã iñambue ore ypykue ojapóva ha orembo’évagui; ha’ekuéra ikuñaheta ha oipe’a orehegui, ha oipota roime peteĩninte, jahekávo pohã ko añáme g̃uarã.

Heta ñemoñe’ ẽ rire e cacique-chamán Conquista Espiritual Montoya mba’éva rehegua oñe’ ẽva poligami ha tradición rehegua omoapañuãi. Ojejao jave Misionero-kuéra ndive, he’i chupe: peẽ ndaha’éi pa’i, omboúva ñandejára oremonguera hag̃ua, mba’e aña añaretãmegua ombo’úva oremboguévo. Ore pehengue ymaguare oikove sasõ’ỹre, oguerekóvo kuña oipotáva avave nombotovéi, ha peẽ peikytĩse oremba’e tee, jepokuaa, emoívo mba’e pohýi orejoko hag̃ua peteĩ kuñandi. Montoya he’i oĩhague poligamia, oikuaa cacique oguerekoha heta kuña,15, 20 térã 30 rupi. Mayma misionero pueblo Loreto ha San Ignacio-gua, ijapytépe Montoya, ojepy’amongeta poligamia oñembohapo guarani apytépe, tekotevẽha tenonderã ani oñemoapañuái.

Tekotevẽ jaikua Misionero-kuérape polígamo ha’eha libertinaje sexual, ndohechaporãi he’íva guaranigua, aipo ijepokuaa ha hekoha. Montoya ombojoja poligamia economía rehe, he’ívo cacique oñeñandu ikatuha heta ikuña, upéva’erã omba’eñoty ha oñembohóga.

1.1.5. Danza ritual y resistencia política

Imba’erakate’ỹvo ha irarívo ijepokuaáre, mayma guarani omombarete imba’etee. Mbaraka-calabazo ha takua-bastón de ritmo, mokõi tembiporu ritual iporãmbajepéva, kuña ha kuimba’e mba’e, ojeporúva jeroky ha purahéirã. Ko’ã mokõi mba’e tuichaiterei ha tekotevẽiva tupi ha guarani reko ryepýpe. Montoya he’i. Mbaraka ha’eha peteĩ calabazo ojeporuha ojepurahéi hag̃ua, upégui osẽvo térã ñemoi opa tembiporu mbaʼepurãpe. Takua kuñanguéra mba’éva sa’inunga oñemboguapy mayma guarani apytépe, ha Montoya ha’eteku ndoikuaáiva, ohecha ambuévo takua he’iséva, térã omingévo teko material ramo.

Mba’e jeikuaaséva niko misionera kuatiápe noñemyesãkái danza ritual ha tradición, ojehechaukaháicha poligamia rehegua. Ojehechakuaa Misionero-kuérape omba’ejokóva ani oñe’ẽ ha reducción katu ohecha orden moral ramo, oñeñe’ ẽrei poligamia-re ndoúiva itupao vy’ávagui. Guarani ojehechauka ha’eha táva itupao vy’aitereíva, ojuhúva jeroky ritual-pe.

Heta jey, Potirava omyasãi iñe’ẽ rupive ombotove doctrina Pa’i mba’éva, ritos ha jepokuaa ñande ypykue mba’éva, katuete oñemonei apañuái mokõi teko, temimo’a ha oñemba’emombe’u.

Peteĩ payé, Juan Cuara, omopu’ãse resistencia Guaranígui omombe’úvo teko joguaha: Jeikove ñande reko ymaguare, jeroky. Guerohory ñandeypykue arandu.

Ñemopu’ã ojapóva Oberá región GUarambarépe ary 1579 jave, oje’e oñemongu'eha guarani sãso ha tenda ojejapoha danza ritual. Tenda ohasahague, Oberarapykuéri oiko heta indio, ndoipytyvõséiva español-kuérape. Obera iñe’ẽme’ẽ rupive he’i opavavéva isãsotaha. Opurahéi ha ojeroky heta ára.

2. LA UTOPIA IMPERDONABLE: LA COLONIA CONTRA

LA SOCIALIZACION DE LOS GUARANIES

Misiones Jesuíticas térã guarani reducciones rembiasa tetã Paraguáipe ha’etéko oñemoñe’ẽva mba’e japúramo. Ojetaky arapy colonial renondépe, taha’e humano, social ha económico. Ko ñe’ẽapi ohasa político reheguáre, ha okepoi chugui opytágui tapykue gotyo oipy’ajoyvy utopia ijepovoi, ndaha’evéimarõ utopía.

Mayma reducción guarani-gua niko mba’e’aporã omboykéva colonial-gua oñeñeha’ã omoinge misionero akãme oguerovia ohupyty ha ojeiha sistema colonial-gui; oĩ Colonia ryepýpe y mayma colono rehe.

2.1. Cambio de estructuras sociales

Oñemboheko mombe’u reducción Pa’i Antonio Ruiz de Montoya rembiapo Conquista Espiritual, peteĩ empresa itupao vy’áva ha mba’e apo socio-cultural opokóva guarani ñembohysýire. Reducciones Pueblo Indio-gua, oikóva ka’aguy ymáme, yvytyrusu ha ñu, ysyry kañyháme, mbohapy, irundy térã poteĩ óga año, ojeíva ojoehegui, Pa’ikuéra rembiapo omombovy población tuicháva, política ha yvypóra rekove. Yma Misiono je-politiza, oñemoambue estructura social, teko rape.

Concilio mokõi oikóva Lima-pe ary 1567, oje’e teko etnocentrismo ha religioso, tepokuaa salvaje ha bárbaro noñembohysýi jerovia cristiana-re ha upévare oñehekombo’éva’erã mayma indio-pe oiko hag̃ua heko porãva apytépe. Jeikove política he’ise jeikove távape, katu proyecto socio-político omoambuéva’erã tekoha mbopypuku, naturaleza indio mba’éva.

Ko’ã mba’e iñambuéva ohechakuaa avano’o indígena-pe, mayma chaman tradición rérape ohapejoko opa ñemoambue omoingeséva oguahẽramóva, soldado-kuéra colono térã Misionero.

Añetegua renondépe jahecha teko jegueroike mbaretépe, oñembohovai mokõiháicha: misión ha reducción, ikatúva oñemomichi tetã Paraguáipeguarã, ñembohovái franciscana ha jesuítica.

Misiones térã reducciones jesuíticas ñane retãygua omoheñói Pa’i Diego de Torres Bollo, misioner Juli tetã Perúpe oñemyasãiroguare ñemoarandu evangelización ha organización económica rehegua Indio mba’éva

Ndaha’éi Pa’i Torres oikuaukava peteĩha carácter antimisional encomienda ha oikuaukáva abuso rehegua.

Ojehechakuaa haipyre ko’ ãgagua ha indigenista-kuéra ndohupytýigueteri oñemoaje hag̃ua, techapyrãramo : Mayma Gobernador nome’ẽiva’erã esclavo cédula, ani indio-kuéragui ojehekýi sasõ, ojegueru kuimba’e haa kuña itúva rembipota’ ỹre, ipehẽngue terã cacique, jepe ndaisýi ha itúvai, opytáva’erã ijyvýpe.

2.1.1. Para que el indio sea libre

Opa obisco mba’e jerure, jepe iñemborari oñemoinge colonos añáme, nohendúi: sistema encomienda rehegua ojeike ha encomendero ndaikatuvéi osẽ.

Apañuái encomienda rehegua ndaha’éi apañuái joheipyre, ha’e apañuái jojapy, ha ñapysẽ modelo pyahu sociedad-gua ikatu omosasõ ypykuépe

Tupao nomoneíri teko jejapo upérõgua, ñemombe’u mba’e joja’ỹmegua ikatu ojejuhu ha oñemyatyrõve yvypóra jereko indio-pe g̃uarã, jepe ndaha’éi sasõ ha’evéva.

Reduccion guarani apytépe oñemoheñói oĩrupi apañuái encomienda rehegua, umi ipokatúva, ha mayma colono oikuaa ñepyrῦ guive. Oñemosẽmante rupi jesuita-kuérape ary 1767 táva Paraguaýpe heta hapo opáichagua ñemomarangatu.

Reducción Guarani-gua heñói tekove heta jey cacique-kuéra omyesakãva ndoipytyv õmoáiha español-kuérape: Pa’ikuéra ñe’ẽngue ndojejapòi, ha colonialismo esclavista ipu’aka. La entrada del castellano en el guarani del Paraguay. Mayma conquistador europeo omoinge castellano área lingüística-pe.

PAHA

Tembiapo rupi ahechakuaa ñandeypykuéra reko ha rekoha, jepe español-kuéra omoambuese heta mba’e oike guive ñande apytépe, oipotávo hembipota oñemoinge mbaretépe, omboyke ha oiko reducción.

Heta ohasa’asy guaranigua, ojapo opa mba’e heko rayhupápe,máramo ndahesaráiri imba’eteegui, oguereko akóinte presente

Jepe, oheheka oñemomichi indígena reko ha rekoha, ko’ãga peve oikovégueteri imba’ekuératee ñande apytépe.