UMI APAPOKÚVA

 

OHAI ENRIQUE SANTACRUZ SEGOVIA.

1- Ñemombyky

Ko tembikuaareka ryepýpe ojejúta peteĩ ypykuéra Guarani atýpegua sa’i ojekuaa ha oñehendúva ñane retãme, ha’éva Los Apapokúva upeva’erã ojeheka ha oñemoñe’ẽ opáichagua marandu ojejuhúva hesekuéra, ojeporu aranduka peteĩ karai alemán oikova’ekue ijapytekuéra ohaiva’ekue. Ojehecha apapokúva aty ñepyrũ, ñe’ẽ, jeroviapy, tupãreko, mombe’upy, paié jeroky, purahéi ha hetave mba’e. Jesarekorã umi apokakúva jehai noñemoambuéi ndojehaíriramo jepe Guarani Paraguay Ñe’ẽtekuaatee he’iháicha ko’ág̃a.

2- Ñepyrũmby

Guaraníes rehe ñañe’ẽrõ añetehápe jajuhúta heta tembiapo ojejapómava hesekuéra, heta atýpe oñemboja’o ha katuete hetáma ojehai taha’e ava, mbya, tupi térã ambue oĩva rehe, upéicharamo jepe oĩ ambue tetãme peteĩ aty guarani sa’i oñehendu ha ojekuaáva ha’éva Los Apopakúva.

Ko tembiapópe ojehecháta mba’éichapa iñepyrũ, hekokuéra, mamópa oiko, ijerovia, mitãkarai mba’éichapa oñemomba’eguasu ha mba’érepa, mba’éicha rupípa hekotee naiñambueguasúi ambue atýre oikohaguéicha og̃uahẽ rire umi Europa- ygua, osaite’o, ombotupãreko he’i ha oroviakasehaguéicha umi pa’i jesuitas, mba’épa pe akói ára ikerayvoty ha ohupytyséva.

Tekotevẽ hetáma jepe oĩramo guaraníes rehe tembiapo, katuete ojehapykuerereka, ojejatypeka ha ojeytáramo ypykuéra aty ñavõ oĩvápe ojejuhúta opáichagua arandu, tekotee, arandureko. Ko haipy oikóva guarani aty apopakúva rehe ohechauka heta mba’e oikogueteriha kañymbýpe ha iporãva’erã ojekuaa.

ko’ãva rupive ojekuaapyhýta arandu, katupyryve ha momba’eguasuve Guarani ñe’ẽ iporãitévare, avei katuete ojeporu, aranduka ha ñandutiveve karaiñe’ẽme oĩva oipytyvõtagui guaraníme. Ndojepytaiva’erã peteĩ aranduka, ñe’ẽryru térã yvypóra he’ívapente, ko’ã mba’e ojehechava’erã upe rire ha upévagui ojejapo ko tembiapo ha hi’ãiteva’erã ojeporu ojejapotavove ñe’ẽryrupavẽ Guaranimegua.

3- Los Apapokúva

Apopakúva rehe ñañe’ẽtáramo tekotevẽ jaikuaa karai alemán hérava Curt Unkel, hekovesẽva’ekue Jena – Alemania 17 jasyrundy 1883- pe. Okañyva’ekue Brasil ka’aguýpe ha oikohaguépe guarani aty ndive, ha’etevoi omombe’uháicha iñarandukápe1; 1905 arýpe aikuaa guaraníes- pe San Pablo yvypehẽ itavakuéra (Aldea de Batalha) aiko haguépe 1907 peve, 1906- pe chemongarai hikuái ijapytepeguateéramo ha ajeherohaguépe Nimuendaiú.

Upe rire ahasa aiko Ka’ỹguã – Coronados ndive; upéi Ofaié – Chavantes; ha Chane – Terena. 1911- pe ajujey távape, aiko ijapytepekuéra ha’ekuéraicha aikuaahaguépe iñe’ẽ guarani, mombe’u ára ñavõ ahendu umi itujáva (viejos) ha paiekuéragui (médicos) ha ikatu ha’e guaraníes heko ambue cristiano- gui, ha’ekuéra oiporu ára ha ára umi mombe’upy ñemoesakã tupãreko (religión) ryepýpe2.

3.1- Apapokúva Rembiasa - Según Curt Nimuedajú (Curt Unkel)

Apapokúva - los de arco largo, péicha ojehero ko’ã ypykuéra, Brasil ha Paraguay retãme ndojekuaaguasúi ichupekuéra. Oikómi hikuái ysyryguasu Yguatemi mboypýri, ñemby apyra yvypehẽ Mato Grosso- pe, ndopytái takoyma ahechaukáva oĩhague misioneros poguýpe, sa’arajere XVII ha XVIII- pe. Kóva noñembotovepái hi’ag̃ui rehe misioneros omba’apohague Misiones de Ontivero ha Guaira ha ojejuhumimíre ijapytepekuéra cristianismo reko oguéva ohóvo mbeguekatúpe.

Hembiasápe oĩ ikatúne hague raka’e ho’a Bandeirantes Paulistas ha imba’apo irũ Tupi poguýpe ko’ã ipahapegua ojekuaa ho’úre yvypóra ro’o. Avei apapokúva rekoyma ñemombe’úpe ojejuhu ypykue aty ija’e’ỹha Mbya Guaikuru, Chane ha Pajagua, ndaipóri mandu’a oiképa raka’e ha’ekuéra ñorãirõguasu 1777- me, mbaretépe oñemosẽrõguare portugueses Fuerte de Nossa dos Prazeres- gui, opytáva Yguatemi mbytépe.

Paié ohecha iképe yvy marae’ỹ oĩha yhovyguasu kupépe upéicha rupi oĩva guarani aty oipykúi raka’e ohekávo ohasa ko yhovyguasu, apokakuvakuéra oho avei upeichaverõjepe, jeiko asy, mba’asy ha ñemanomante oipyhýre jeporeka aja, umi mbovymi hembýva ojevyjey Aldea Batalha- pe3.

3.2- Apapokúva Dialecto (ñe’ẽ - ayvu)

Apapokúva, Tañygua ha Oguauíva ndojeheróiva maro ijupe ava, péva rangue oiporu ñe’ẽ ore, oréva; ñande, ñandéva. Araka’eve ndoiporúi paraguayos ohenoiháicha avañe’ẽ, ha’ekuéra he’i ñande ayvu, ore ayvu. Ñe’ẽ ha ayvu iñambue he’iséva paraguayos ha ko’ã ypykuérape; paraguayos- pe, ñe’ẽ ha’e yvypóra oiporúva ha ayvu tyapu mymba ojapóva, Apapokúvape ayvu ha’ekuéra oiporúva ha ñe’ẽ tyapu mymba mba’e.

Ko’ápe jahechakuaa mba’éichapa Apapokúva ayvúpe iñambue, pu’ae e- gui oiko pu’ae i.

- Guaraní clásico; cheróga (mi casa) Apapokúva; chiroga.

- Guaraní clásico; ñembojere (darse vuelta) Apapokúva; nimbojeré.

- Guaraní clásico; yecuaa (hacerse descubrir) Apapokúva; jicuna.

Heta jave Apapokúva omoambue tai b, m- re;

- Guaraní clásico; hobaitĩ (encontrar) Apapokúva; omaitĩ.

- Guaraní clásico; aipytybõ (yo le ayudo) Apapokúva; aipytymo.

Ñe’ẽriregua pe, ve ha avei vo Guaraní clásico- pegua iñambue tai y rehe;

- Guaraní clásico; tatápe (al fuego) Apapokúva; tatápy.

- Guaraní clásico; chéve (a mi) Apapokúva; chévy.

- Guaraní clásico; oúvo (viniendo) Apapokúva; oúvy.

Ñe’ẽpehẽ mo ñe’ẽtévarõ ojeporu mu, Guaraní clásico; mohendy tata (encender fuego) Apapokúva; muendy tata.

Tai r, Guaraní clásico- peguágui oiko n tai tĩgua renondépe:

- Guaraní clásico; baerã (indicador del futuro) Apapokúva; baenã.

- Guaraní clásico; aérami (así, de esta manera) Apapokúva; aénami.

- Guaraní clásico; porã (lindo, bello) Apapokúva; ponã.

Apapokúva ayvu omoneĩ ñe’ẽpaha tĩgua umi pu’ae imuanduhevapente yvateguáicha oikorõ tai r- gui n.

Ñe’ẽpaha ca - nga ojeporuetéva Tupi ha avei Guaraní clásico- pe iñe’ẽpýpe térã oñemombykývo a – ng. Apapokúva ayvúpe ndaipóri, oiko ichugui tai y.

- Guaraní clásico; óga (casa) Apapokúva; óy.

- Guaraní clásico; cóga (chacra) Apapokúva; cóy.

- Guaraní clásico; añáng (diablo) Apapokúva; añáy.

- Guaraní clásico; coáng (ahora) Apapokúva; coãy.

Ñe’ẽ opáramo va, ma, ra térã ombotovéva ojepe’a ko ypykuéra ñe’ẽme:

- Guaraní clásico; mocañyhara (el que mata) Apapokúva; mocañyá.

- Guaraní clásico; mokañyharera (el que ha matado) Apapokúva; mocañyaré

- Guaraní clásico; ndejucavaeranguera (el que tenías que matar) Apapokúva; nde jucavaenangué.

- Guaraní clásico; eỹma, ỹma (negación guarani) Apapokúva; eỹ.

Ñe’ẽpehẽ re, Guaraní clásico- pegua omyenondéva téra, Apapokúva ndoiporúi, hendaguépe sapy’ánte oñemoĩ ry:

- Guaraní clásico; cherembirecó (mi esposa) Apapokúva; chimbirecó.

- Guaraní clásico; cheremymbá (mis animales domésticos) Apapokúva; chimymbá.

- Guaraní clásico; ñanderequeý (nuestro hermano mayor) Apapokúva; ñanderyqueý.

Ñe’ẽpehẽ no ojeporúva ko ayvúpe ñe’ẽpahárõ omohendague Guarani clásico- pe ojeporúva ñe’ẽpaha ramo. Péicha ojeguereko ko ñe’ẽme; yvý ytano (sostén

de la tierra), caaruno (de noche, al atardecer), coéno (al salir el sol), oaé jevyno (cuando llegaron de nuevo).

Apapokúva ñe’ẽrekópe avei ojeporu ñe’ẽtéva o - ir ha u – venir ñe’ẽjoapy apópe oñeikũmbykuaa “cuando ha mientras” ndaha’éirõ jepe ñe’ẽtekuaa. Techapyrã:

Ojapó ma oóvy – mientras iba y hacía.

Opó yvý ano oúvy – mientras venían saltando sobre la tierra.

Oapá oóvy - cuando iba pasando

Oguejý oúvy – cuando vino bajando.

Apapokúva ñe’ẽ mba’etee ñe’ẽpehẽmoneĩva ma, Guaraní clásico- pe ohechaukárõ jepe potapy térã ñembohasa, ko aty ryepýpe oñanduka sãso ha ñemoneĩ oje’étava hapykuéri, py’ỹi ojeporu ha sapy’ánte ndoúiramo ỹrõ hesaráiramo he’isévagui Apapokúva he’i ma, ma, ma, ma imandu’a peve ombojoapyva’erã.

Ñembotoverã Guaraní clásico oiporu nd – i (ri), Apapokúva oiporu nd – iri, n – ini

Guaraní clásico; ndiporãi – no está bien; apapokúva naponáini.

3.3- Apapokúva Tupãreko – Religión

Apapokúva ndoiporúi ñe’ẽ ãnga ambue ypykuéra ojapoháicha, oiporu ha’ekuéra ñe’ẽ ayvú kuó (ayvukue); tenondegua ñe’ẽpehẽ nahesakãporãi ay – ikatúne ha’e pe a – ang – ãnga – alma; mokõihamegua vu; ojupíva yvy ape ári – surgir; kuó – kue – ñe’ẽky ára mboyvehua rechaukaha, oñe’ẽva, yvypóra ñe’ẽ. Guaraní clásico- pe ayvukue he’ise (aliento que brota de la boca).

3.3.1 Apapokúva mitã karai ymaite guaréicha

Mitã hekovesẽvo, ohasa rire ára ijatypa hikuái ha paié omongaraítava he’iva’erã máva ayvukue oujey ijapytepekuéra, oúpa oriente- gui oikohápe Ñanderyke’y (héroe nacional), térã Znit- gui oĩháme Ñandesy (nuestra madre), ýrõ occidente- gui oĩháme Tupã (dios de la tempestad), paié heta oiko oikuaa hag̃ua mamóguipa ou, paiépe opytyvõ purahéi, péva rupi ha’e ikatu ojupi yvate ha oñomongeta ko’ã Dioses ndive oikuaa hag̃ua mamóguipa ou pe ayvukue ha mba’éichapa héra,

paié oñeha’ãmbaite oñomongeta hag̃ua ko’ãva ndive ha péva oiko jehechareko (éxtasis) aja añoite.

Péicha oiko; ho’áre pytũ oñembo’y, opurahéi ha ombokacha mbaraka, tenonderã hembireko térã tajyrakuérante opurahéi ha otakuapu hendive takuára jerokyháre, upéi mbeguekatúpe oñemboja ambue kuña atypegua itakuárare, oguapy tapia pukukue oma’ẽvo oriente gotyo, kuimba’ekuéra oñemomombyrýnte ha péicha oiko héta aravo aja. Upe aja paié oipyhy Dioses opurahéivapegui pokatu jojaha’ỹ ombohasáva mitãme, ha’etévaicha inimbógui apopyre paié añoite ohecháva omoĩva iñakã ári ha upéi oipysóva ha oñua mitãme, upe rire ha’ete oipe’áva ipyti’a ha ijatukupégui kamisaichagua ipajéva omonde hag̃ua mitãre. Kóva ko mitãkarai oiko ymaiteguaréicha oike’ỹre ipype ambue arandureko pyahu.

3.3.2 Apapokúva mitã karai ipyahuveháicha

Oiko avei ambueháicha mitãkarai, kóvare ojekuaa cristianismo oikemaha, padrinos mendapyre oiporavóva ru ha sy térã paié, oiko aja ñemongarai mitã ru oñemomombyry ojejepokuaaháicha ojapo couvado4, péva he’ise oñeno kyhápe óga apepópe, sy katu hasẽ ha oma’ẽ ambue henda gotyo, ichianga (madrina) ojoko mitã ha oguapy paié renondépe, tuvanga (padrino) ojoko kanéka ygara’i joguaha 50 centímetros ipuku, 12 cm. ipoguasu ha 5 cm. ipypuku, hembe’ýre, mokõi térã mbohapy tataidy rendy Tupasỹ renondépe, ha hyepýpe y cedro ku’i rehe hyakuã asýva - ykarai. Ko kanéka ñembokaraiha oñemopyenda choza tapia oriente - pe upeva’erã yvyra mbarete oñemboape ysypo uembépe akatua gotyo ha asúpe de norte a sur en serie ojekutu yvy rehe yvyra jepiropyre michĩmimínte ipa’ũva, 1 metro ijyvatéva ojokóva tataindy (yvyraí). Kuarahy osẽmbotápe paié vy’ápe ha hatã opurahéi, mbeguekatúpe ha omoĩru’ỹre ichupe ambue tyapu oñeme’ẽmbaite jehecharekópe (éxtasis), avavete ndopurahéiri ha ndotakuapúi hendive oikoháicha ambue purahéi jave. Ha’e omboryrýi imbaraka, kóva ryapu omanóvaicha ha hyapu hatãjey ojechaukávo hesakuaitépe jehechareko5 oike hague hete rehe. Kóva ha’e ñemongarai ombohekóva paié jeroky. 

Peícha paié purahéipe ojapo procesión choza ryepýpe, omoĩru ichupe tuvanga kaneka’i mongaraiha ipópe, hakykuéri ichianga mitã ijyva ári, ko jeku’e oiko de oeste a sur, upe rire de este a norte oñeg̃uahejeypeve oeste- pe, paié nhoñekaramajey kaneka’i mongaraiháre, omyaky ipo ape ýpe ha ohypýi mitã akã ha pyti’a, tubanga omoĩjey kaneka’i hendápe ha henondépe paié opo opo ipo ohupi iñakã ári ojerokyrõguáicha. Ko ceremonia hera “ieroky” ko’ápe oĩva guive peteĩ tysýipe ojere kuarahy osẽva gotyo ipo ohupi, oñakaity ha henymy’ã omboguejy omomba’eguasúvo ichupe oñemboapýravo ñemongarai.

Mitã hekovesẽ rire, oike omoĩrũvo auvukuépe ambue mba’e oikotevẽva mitã ãnga; asyigua oúva ñe’ẽ asýgui he’iséva teróramo tasy (dolor) ha terojárõ kyre’ỹ, ñarõ, py’aguasu, asyigua ha’e mymba ãnga. Temiandu porã ha juky ou ayvukuégui ha temiandu ñaña, pochy asyiguágui, py’aguapy osẽ auvukuégui ha angekói asyiguágui, yva ha ka’avo je’use ou ayvukuégui ha so’õ katu asyiguágui.

3.3.3 Apapokúva jeroviapy iképe ohechávare

Apapokúva ohecha iképe pe ikatúva oiko ha oguerovia, upévare paíé térã itujáva ohecharamo mba’evai ikatuha oiko, opu’ã hasẽ jahe’o ha opurahéi asy ko’ẽ meve, ijatypa hese atýpegua ha purahéi asy pa’ũme omombe’u ohecháva iképe, péicharõ pya’e ovapa hikuái upe tendágui ohekávo ambue tenda ikatunéva oipe’a ichuguikuéra mba’evai oñeñandukava’ekue.

Guarani okyhyjeve omanomava’ekuégui, ñemanógui nahániri, oñanduvove omanombotamaha oha’ãrõ py’aguapýpe mba’everõguáicha, kóva oiko ypykuéra ipy’aguasu ha ijerovia mbarete rehe, ndokyhyjéi añaretãgui ha mba’épa oikóta hi’ayvukuégui omano rire, ndopy’apýi ichupe.

3.4- Apapokúva Dioses ha Ñepyrũ

Apapokúvape Tupã nda’ita’ýrai, ha’e katu Ñandesy memby, ichupekuéra he’ise tempestad, ko téra itujaiterei ha he’ise tyapu; tu, (trueno) sunu ýrõ tyapu, ha pã, tyapu jeyjey, tu, ojejuhu ytúpe, (caída de agua tronante) y chororo hyapu hatãva, pã tyapu ojapóva mba’e oñenupãvo ojuehe.

Apapokúva jeroviaha tuichavéva ha’e Ñanderuvusu (nuestro gran padre), ipyti’águi osẽva mba’e rendy ha ojechaukáva pytũmbýpe añoite, omoñepyrũva’ekue yvóra ha ombojegua ýpe. Ñanderuvusu oju’u ha oguereko

ipytyvõhárõ Ñanderu Mba’ekuaápe, pe tenondegua ojapopaite yvy’ári oĩva ha pe ambue omohendántema umi tekotẽvemby, peteĩ árape oñeikotevẽ kuñáre ha Ñanderu Mba’ekuaa ndoikuaái mba’éicha ojapóta, upémarõ he’i Ñanderuvusúpe kóva ojapo peteĩ kagua ha oñongatu, ohenói ha he’i Mba’ekuaápe oheka hag̃ua kagua, oho oheka, ojuhu hendaguépe kuñáre ha ogueraha Ñanderuvusúpe, ko kuña tenondegua ohero hikuái Ñandesy, Ñanderuvusu he’i Mba’ekuaápe oipoty’o hag̃ua upe kuñáme ha upéicha ojapo upeichaverõ jepe Ñandesy omenda mokõivévare peteĩ hembiapórõ oĩ ambue ndive ha péicha ojeporu hese hikuái, mokõivévante iñemoñarese ha upémarõ Ñandesy imembykõi (Ñanderyke’y ha Tyvyry6) ha upéva oikóvo Ñanderu Mba’ekuaa okañyete,ndojekuaavéiva ichugui mba’eve, Ñanderuvusu katu oho ojogapo yvy yta mbytépe (centro del sostén de la tierra) hóga mboypýri ojekokue’apo oity ka’aguy, hapykuéri ojekuaáma ha’eñónte kóga heñói, ypoty ha hi’apámavoi; kóva ko tenda ha’e hína pe yvymarãe’ỹ Apapokúva ohékava ymaite guive, opytáva yguasu hovy (parary – mar) jehasávo.

3.5- Yvóra ñembyaipavẽ - Cataclismo

Apapokúva oikuaa avei jekái ha amaguasu yvórape oñuãtava, noñe’ẽguasúirõ jepe hese. Hetaháicha paíe omombe’u yvóra ñembyaipavẽ oikotaha ko’ápe peteĩva:

Ñanderuvusu oguejy yvórape ha ñe’ẽkuaápe ojerure guyráy potýpe (Flor de pájaro) ojeroky hag̃ua, irundy ary aja ojeroky iñirũnguéra ndive; oñehenduka peve arasunu mba’embyaiha; yvóra oñehembe’o este- gui, oeste- gotyo oúvo. Ko ñehembe’o ñamoesakãkuaa péicha; Ñanderuvusu ojapomboyve yvóra ojapo yvy yta – el sostén de la tierra, peva’erã omoĩ yvyra poguasu ohóva este- gui oeste- pe, ha hi’ári ambue yvyra ohóva norte- gui sur- pe oiko peteĩ kurusu, ha mbytetépe ojupi ha oiko yvyrá ioasá rekó ypý (eterno palo cruzado) ha ijapýra omoanyhẽ yvýgui. Oguahẽvo yvóra ñembyaipavẽ, Ñanderykeý oñekarãma oitira yvyra kurusu este ohóva oeste- pe, yvóra opyta yvyra sur ha norte- pegua ári, péicha naipyedavéima oeste gotyo ha oñepyrũ okái (yvý okái) ha oñehembe’o ombokua peve yvóra ha mbeguekatúpe tuichave ohóvo ohupyty peve oeste este- pe.

3.6- Apapokúva Paié ha Jeroky Paié – Médicos y Danzas Médicas

Brasil retãme ypykuéra pohañohára ojehero paié. Montoya ohero paié añahekyihárape (exorcista). Apapokúvape iñambue ko auvy, mbaié ha’e pe ohechaukáva añajehekýi (exorcismo) ha ndahahéi oipe’áva mba’evai, oipea jehayhu’ỹ ikatuhag̃uáicha mbaié rupive oiko jeporohayhu; “mbaié aiapó” – vencí la resistencia del amor. Paié rehe oñeñe’ẽvo ojehero ichupekuéra Ñanderú - nuestro padre, ha ichupe oñeñe’ẽrõ oje’e cherú – mi padre, umi paié tuichave térã iñaranduvéva ojehero paí – pa’i-, Brasil- gua oikóva ijykerekuéra ohenói paiépe oñembo’éva – el que reza. Paié Apapokúva ndaha’éi ñemoñarépe oñeme’ẽva térã oñemoarandúva, osẽnte peteĩ iñapytu’ũrokýva – con la inspiración.

Apapokúva ndoguerekói purahéi térã jeroky momarãmby (profano), ha’ekuéra oguereko jeroviapýrõ añónte, ojeheróva paié purahéi poraí-porã’i ha paié ieroký-jeroky.

Ojehecha hague.

1 Leyenda de la Creación y Juicio Final del Mundo – Como Fundamento de la Religión de los Apapokúva – Guaraní. Curt Nimuendajú Unkel. Traducido por Juan Francisco Recalde. San Paulo – Brasil. 1944. Pág. I

2 Relato de Curt unkel Nimuendajú.

3 Jesarekorã;

1- Apopakúva, Mbya ha Guarani aty maymávape nunga ayvu karai he’ise yma ha ko’ág̃a itujáva, hembiapoporãva, ikatupyrýva, iñarandúva ha hetave, Montoya oiporuvai omomba’eguasu hag̃ua Españoles- pe upévagui oipea guaraníes- gui ko ayvu oheróvo ipype yvypóra pire morotĩ.

2- Ayvu te’ýi oiporúva paraguayos ohero hag̃ua ypykuéra ha’ekuéra nomoneĩri, ichupekuéra ko ñe’ẽ he’ise momichĩ, jejapo’i, es una palabra ofensiva para ellos.

3- Ayvu mbya omoneĩ hikuái he’isére gente, nde mbya – tú, hombre.

4- Apokapúva oiporu ayvu ñandéva oñe’ẽ jave ijatypegua ndive, ha oréva oĩramo yjatypegua’ỹ, oñandukávo ndaha’eha atypegua pe oúvape – un ser extraño. Leyenda de la Creación y Juicio Final del Mundo…op, cit. p. 7

4 Couvado o síndrome de couver; se designa a un conjunto de síntomas involuntarios asociados a la gestación que no tienen ninguna causa física aparente y que experimentan algunos hombres que van a ser padres.

5 Jehechareko; estado de éxtasis. Diccionario Digital Español–Guaraní. Excel Milenio. S.F. Palabra N°6062.

6 Ñandesy imembykõi - Gemelos, ko’ãva ha’e Ñanderyke’y ha Tyvyry. Upe rire Ñandesy imembyjeýkuri Ñanderuvusúgui ha ohero hikuái ichupe Tupã.

4- Mohu’ã

Oñemboapývo tembiapo ypykuéra guarani Apopakúva rehegua, heta kuaapy ojejuhu, mba’éichapa iképe ohecháva hikuái omomỹi hekovekuéra, mitã karai mba’éichapa omomba’eguasu, oujey rehe upe ayvukue yvy ape ári ha ome’ẽ mitãme héra ha paié oñeñandukáva peteĩ ceremonia pavẽ aja.

Mba’éichapa ndatuchairõ jepe iñe’ẽme iñambue ha oiporu omomichi’ỹre avavépe ayvu ore, oñandukávo oĩha ijapytepegua’ỹhína ñomongetahápe, avei mba’eichaitépa ijeroviapy imbarete taha’e dioses, paié, iképe ohecháva, ha ára ha ára katuete hekokuérape oiko mombe’upy tupãreko rehegua- religión, péva rupi imbarete, ipy’aguasu, marõ ndokyhyjéiva ñemanógui ha pe tuichavéva omongu’éva yma, ko’ág̃a ha katuete opaite ára upéichata, pe Ñanderuvusu oikoha ha’éva yvymarãe’ỹ Apakokúva oheka ha ohupytyséva.

Cheverõ g̃uarã iporã ko’ãichagua tembiapo ojejapo ojeipyguara rehe ypykuéra reko’yma rehe, ikatu hag̃ua ojekuaa porãve mamóguipa jaju, ha ikatúne ñamongakuaa ko’ã kuaapyeta jaguenõhẽva Apapokúva arandupýgui.

5- Kuatiañe’ẽita

5.1 Arandukaita

- Unkel, Curt Nimuendajú. Leyenda de la Creación y Juicio Final del Mundo – Como Fundamento de la Religión de los Apapokúva – Guaraní. Traducido por Juan Francisco Recalde. San Paulo – Brasil. 1944.

5.2 Ñandutiveve

- https://eltrueno.com.py/2020/12/02/el-acto-sagital-en-el-inypyru-apapokuva-guarani/

- https://journals.openedition.org/jsa/17597?lang=en

- Diccionario Digital. Español–Guaraní. Excel Milenio. S.F.