ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI

Yvypóra omano Yvypóra niko omano ha opytaparei opa mba’e.  Umi ojejapotava’ekue tenondeve, tembiapo ogapýpe, nde debeha banco-pe, kokue, jeguakaita,  mba’yru pyahu ojejoguava’ekue ojehechauka hag̃ua.  Yvypóra omano oñongatu’ỹre tembi’u moho’ysãhápe, opa mba’e itujupa, ao opyta osãingo térã opyta ojehejahaguépe.  Yvypóra omano, ha isarambipa ñemomba’eguasu oñeimo’ãva’ekue ojeguereko, tekove ohorei hese mba’eve’ỹrõguáicha, ambue yvypóra oropu’aka ne pore’ỹ.  Yvypóra omano ha opa mba’e oñeimo’ãva’ekue oporojopy opa ha opaite, umi ñandejopýva ñande ryepýpente oĩ, umi mba’e okakuaa ojejesarekoitereíramo hesénte ha omba’apo ñande rehe ojehejaháichante.  Yvypóra omano ha yvóra sarambi sorokue ñande ñeime térã pore’ỹ ombojoavytarõguáicha,nahanirietékatu , ñandechavi ha ÑAÑEMOĨSÉKO, jaiko yvórare ha ñanderesarái oimeraẽte aravo ñamanotaha.  Yvypóra omano, ha péva peichanteva’erãvoi, peteĩ tesapirĩme ndekyra neresãiguasu ha ambuépe remanómakatu. Ne rymbajagua nderechaga’u opytávo, ko’ẽrõntema am

  Teco Orῐ Ñepyrũmby Irundysa rasamíma osẽ’ypyhague guarani ñe’ẽtekuaa rehegua aranduka Franciscano térã Jesuita-kuéra rembiapokue, hesekuéra ae ko’ág̃a ojeguereko mba’érepa oñeñemoarandu ha mba’érepa ojejeykekóta Guarani ñe’ẽrehe oñeñe’ẽtaramo, iporã ojehechakuaa umi tembiapo ojejapo hag̃ua kakuaa iñarandu ha py’áke toĩ oñeguenohe hag̃ua ojeikuaahaichami, upéichante avei ko’ág̃a meve ojeho gueteri guarani ñe’ẽ arandu jeporekáre. Jepémo irundy sáma ohasa ha ipa’ũma oñeguenohẽ hetaichagua tembiapo oñembokuatiáva ha hetaháicha avei oĩ ijapohare, ijapytépe ñeimo’ãreta, oñemboguapýkatu umi temimo’ã kuatiára ha Upéicharupi avei oporomombáy ha oporomoakãreñoipyahu; péicha tembikuaareka ambuehápe osẽ tesa renondépe ñe’ẽ “orĭ”, ñemaña vaivaípe ojeikuaanunga mba’épa he’ise, opa ñe’ẽkuaatýre oñeñe’ẽtaramo tembikuaarekaharaháichakatu ojeguerekomanteva’erã moõ, mba’e térã mávarepa oñeñemopyenda oñeñembohape’ypy hag̃ua. Ko’ã mba’e rakykuéri ojehechakuaa heta mba’e: arandu araka’e ijapyraha, oĩha ka

 Psicología- Ãngapykuaaty Psicología oje’éva  «ãngapy rehegua ñemoarandu», ou ñe’ẽ Griego (psykhé-gui); psique ã, ha (logía); ñemoarandu ha ñepohãno); mba’ekuaa ojesarekóva ava reko ha hi’angapýre mba’eichaitépa.  Psicología oipyguara ñane akã, ñañandúva, jajesarekóvare, ñanembopy’ahatãvare, ñanembopy’akyrỹivare, ñane apytu’ũ mba’eichaitépa omba’apo, pe katupyry, tekove arandu  jarekóva, joguerekokuaa ambue ava aty ndive, py’aporã ha py’a tyai. Oiporu hetaháicha tembiapo ava aty ndive ohechakuaa hag̃ua mba’eichaitépa oho hekovekuéra; jajuhu avei tasyohárupi. Ko’ág̃arupi umi Psicólogo-kuéra oñemoaranduve kakuaa ha mitãmimi ãngapy jeguereko porã, ñembosaraiharakuérape, momaranduharakuérape, umi abogado ha umi forence-kuérape avei.  Mba’épe ñanepytyvõ Ñanepytyvõ ñehekombo’épe, ñamohovake hag̃ua apañuái ñanderekopve ombyaiséva ha ñane ãngapy ; umi psicólogo-kuéra hetaháicha oñeha’ã ojapo hag̃ua hembiapo ha ñanepytyvõvo ñanderekovépe, ha’ekuérakatu oheka mba’eichagua jesareko térã pohãnópa

  Arandupykuaaty he’iséva [1] OHAI ERNESTO RIOS   Arandupykuaaty niko ayvu he’iséva arandurayhu, oúva griego ñe’ẽgui, filos mborayhu ha sophia arandu. “ yvypóra ñe’ẽ rapoteete. Yvypóra ñe’ẽ ayvu marangatu. Oguata ypy guive yvypóra ojetypeka arandupavẽ rehe pe haitýpe jahechápa ndojuhúi kuaaty ra’ỹi, umi kuaarapo, kuaaroguemimi” (Escurra, 2017).  Ág̃a meve nahesakãporãi gueteri mba’etépa hína he’ise aranduvete, itukãñorãirovoi ojehecháramo hetaháicha, yma ymaite guive karai aranduita oñeha’ã omombe’u mba’eichapanehína yvypóra jeikuaapy ha mba’etépa upe arandu. Tembikuaaty ojesarekokatupaitéva opa mba’e rehe tuichaháicha ha oheka mba’éicha ha mba’érepa heñoi’ypy yvypóra arandu rape. Iñambue ambue tembikuaágui ndojesarekóire peteĩ mba’érente, ohechakuaaite upe añetegua tuichaháicha. Ko mba’ekuaágui osẽmbaite opaichagua arandu ojererekóva arapýpe hese’ae oñemboheko opaichagua kuaapy, arandupykuaahára ha papapykuaahára Pitágoras Samos [2] oiporu ypyva’ekue arandurayhu ohechakuaávo

  AYVUREÍRE OJEJURAMO NE RENDÁPE, EIPORU HESE ARANDURA'Ã MBOHAPY MBOGUAHA REHEGUA, SÓCRATES MBA'ÉVA. Grecia yma guarépe, Sócrates herakuã tuichava'ekue hi'arandu. Ou ndaje peteĩ tapicha ojojuju hag̃ua kuaarekahaguasu ndive, ha he'i chupe:  - Reikuaa piko mba'épa ahendu ramoite ne angirũre. - Eha'árõ sapy'aite, ombohovái Sócrates.  - Emombe'u mboyve chéve, ajapose ndéve peteĩ arandura'ã, mbohapy mboguaha rehegua.  - ¿Mbohapy mboguaha? - Upeichaite, ombojoapy Sócrates.  - Remobe'u mboyve vyrorei ambue tapichakuéra rehe, iporã emopa'ũ nde'ára ha embogua umi ereséva. - Che ha'e chupe: arandura'ã mbohapy mboguaha rehegua. - Mboguaha ñepyrũ niko añete. - Ha nde piko eikuaa porãma pe erétava chéve añeteguápa. - Nahániri, ahendúnte. - Oĩ porã. Upeicharõ ndereikuaái añetépa.  - Jaha pe mboguaha mokõiháre, tekokatu rehegua.  - Pe ereséva chéve che angirũre piko iporã. - E'a, Nahániri, ivai katu - Aiporõ, omba’erekýi Sócrates. - Remo

  Eheja Eheja tojeka, anive nderova'atã reguerochichĩ. Eheja taipochy ipochýva. Eheja tandekaguai, ambue reko nandéi.  Eheja to'apa, ha ani rejepy'apy uperireguáre. Moõpa aháta, mba'épiko ajapóta. Avave nokañýi tapére araka'eve, avave ndopytáiva techo'ỹre. Ohótava niko ohotantevoi. Opytátava, upéichante avei. Ñepia'ãiterei niko naiporãi, ñepia'ãiterei katuete nemoapañuãita apyra'ỹ reheve. Jokupyty Tembiapo Ogapy Irũnguéra Eheja ipu'akapáva ári, ehypýi ikatu vove, eñembo'e ha ejeroky uperirékatu eheja taipoty ipotyva'erã ha umi o piru tokúi ha'eño. Umi ojeíva ñandehegui oheja katuete pa'ũ ambue mba'épe g̃uarã,péicha apyra'ỹ léi. Anivéma reimo'ã ndaiporiveimaha mba'epyahu ndéve g̃uarã, ehejanteva'erã toho nde pype rejokoséva. Opa vove nde guatamante, opáta juruja, upe mboyve, eheja to'apa, tokúi, toho, tojei, topuka, tahasẽ, eheja toiko. Ohaimbohasa guaraníme: Karai Duarte 

  NDAIPORI KYHYJERÃ Akyhyjémi aime hag̃ua che año, ajehayhukuaa sapy’a peve. Akyhyjémi ajavýrõ ĝuarã, ahechakuaa rire ajavytaha naha’ãirõ. Akyhyjémi tapichakuéra mba’épa he’íta che rehe, ahechakuaa peve opaichantevoi oñe’ẽta che rehe. Akyhyjémi chembotovérõ g̃uarã, aikũmby peve ajeroviava’erãha che jehete. Akyhyjémi tasy térã ñembyasýgui aikũmby peve tekotevẽha akakuaa hag̃ua. Akyhyjémi añetegágui, aikuaa peve mba’eichaitépa ivai pe añetegua’ỹva. Akyhyjémi manógui, aikũmby peve ndaha’eicha ipaha, ha katu iñepyrũmbyha. Akyhyjémi py’arógui ahechakuaa peve ha’eha peteĩ mba’e tavýgui oúva. Akyhyjémi toryjágui,apukakuaa peve che jehe. Akyhyjémi che tuja hag̃ua, aikũmby peve che aranduha ára ha ára. Akyhyjémi ohasamava’ekuégui, aikũmby peve ndaikatuveimaha chembohasy. Akyhyjémi pytũgui ahecha peve peteĩ mbyja mimbi porãngue. Akyhyjémi mba’e ambuégui, ahecha peve, panambi iporãvéva jepe oikotevẽ iñambue oveve mboyve. Ñambohekovéke ñande rekove ára ha ára ha ñañandúramo ja’avaieterei, ani ñand

 ÁRA OHASA RIRE MANTE REIKUAAPYHÝTA Ára ohasa rire rehechakuaa pe tenondegua ndaha’éi ra’e pe iporãvéva, upe ag̃aguaite rehasavahínakatu. Ára ohasa rire reikuaapyhy umi ñe’ẽpohýi ereva’ekue pochypópe, ikati gueteri oporombohasy tekove pukukue jave Ára ohasa rire rehechakuaa reñopũramo nde irũ ñe’ã, tekoayhu ndaha’evéima upe mboyve guaréicha Ára ohasa rire reikuaapyhy oimeraẽva oporoñyrõ, ha oporoñyrõjerakatu umi ipy’amarangatúvante Ára ohasa rire rehechakuaa mba’e rehasáva ñavõ tapicha ñavõndive peteĩ jeýnte oiko Ára ohasa riremante rehechakuaa pe oapo’iva’ekue hapichápe, ag̃aite ag̃avépe ohasáta avei umi mba’e ha hetaitereive hekoroyrõta Ára ohara rire reikuaapyhy umi mba’e py’arag̃éme rejapóva térã jopyjopýpe, amo ipahápe ndaha’éi reha’arõhaguéicha Ára ohasa rire reikuaapyhýta ñyrõjera ñeme’ẽmo’ã térã ijerure, ere rehayhuha, ehechaga’uha, reikotevẽha hese, tyvy renondépe, ndojehuporãvéima ndéve Ha ipanéva árakatu ohasa rirémante “Yvypóra pya’eterei ituja ha iñarandu ka’aruetereíma” “

  UMI IÑE’ẼNGAT Ú VA   Ohai: Francisco Javier Medina Velázquez Ojekuaa niko iñe’ẽngatúvape kuaarekaha ikatupyrýva ñe’ẽkuaambo’épe, oĩva’ekue ymave Grecia -pe. K o’ ẽreíre oje’e hesekuéra hi’arandúha oikuaa rupi hikuái hetamba’e ohekombo’e porã hag̃ua yvypórape. Upéicha oje’évo, avei ha’ekuéra omoarandu ha ohekombo’e motenondeharakuérape ikatuhag̃uáicha ipu’aka tavaygua rehe. Atenas -pe oĩva’ekue  jekupytyjoja, umi tavaygua oñemono’õ hikuái okaguasúpe ha upépe oñe’ẽmbohovái hetamba’e oikóva tetãryepýpe; up é icha rupi ñe’ẽkuaa ha ñangareko pe apytu’ũrokyre ndaikatúi oñemboykévo ha iñe’ẽngatuvakuéra omombarete umi mba’e ha omoñepyrũ pirapire pyhy oporohekombo’e haguére. SÓCRATES he’i: Pirapire pyhy naiporãiha ojejapo jehekombo’e rehe, ikatu oñembyai, ndorekóigui tekosãso, oñapytĩgui chupe ohepyme’ẽva hembiapóre.  PROTÁGORAS: Niko peteĩ kuaarekaha ha iñe’ẽngatúva, umi tuichavéva apytépe, omyakãva’ekue iñe’ẽngatúvape; naikane’õivoi ha oguata oparupiete, ha iñe’ẽngatúva hekoi

  Piribebuy Táva Oñemboypy Tenonderã ha’eva’ekue tenda ojepytu’u ha oñemoambueha kavaju ha chavurro ysyry rembe’ýre ohasakuévo ka’a ñemuhára, uperõ ko tenda herava’ekue Capilla Guasu.Ndojekuaaporãi araka’etépa hekovesẽ távarõ, okaipáre ñorairõ guasurõ kuatia’atã’i oñongatúva pe ary, katu Madame Elisa Lynch he’i 8 jasyapy ary 1636- pe karai sambyhyhára Martín Ledesma de Balderrama omoheñói hague. Oĩ he’íva Piribebuy ouha ñe’ẽ guarani pirĩ vevúi, karaiñe’ẽme he’iséva sensación térã escalofrío suave; oje’e péicha oĩre heta ysyry ro’ysã ijerére ome’ẽva pirĩ, ambue katu he’i ouha ñe’ẽ guarani piri vevúi, karai ñe’ẽme he’iséva junco liviano térã paja liviana; oĩre heta piri ysyry Piribebuy oñehẽha ysyry guasu Paraguay- pe. Yvyra rovyũ, yvyty yvate ha ysyry potĩ ro’ysã asy mbytépe opu’ã ha akakuaa opyta 73 km. Tavaguasu Paragauýgui tetã vore Cordillera- pe, ha oguereko 28179 ava oikóva ipype. Hembiasakue omombe’u ñorairõ guasu aja ha’ehague mbohapyha táva omyakãva tetã Paraguay. Oĩ peteĩ Tupã

  LUIGI MIRAGLIA - REKOVEKUE Hekovesẽ Nápoles, Italia 1900-pe, oikovevakuaaha ha avakuuahára. Oiko ichugui tembikuaajára ka’avokuaaty ha mymbakuaatýpe mbo’ehaovusu Nápoles-pe ha ou oiko Paraguay retãme 1925-pe. Tekove’aty tembikuaahára Paraguay-gua oipytyvõ ichupe ha otembiapokuaareka’apo arandukuaa mymba jejuka ha mba’e ñembyatýre te’ỹinkuéra Makã, Ayoreo, Ache-Guayaki ha Tova rehe. Tembikuaareka ha avaretepykuaaty ndive ojapo avei ñemoarandu te’ỹi rekoha jekuaa rehe. Avei mbo’ehára ñe’ẽ Latín-pegua, oñorairõ ha oñeha’ãva ojeiporu hag͂ua tapereko oĩ’ypýva hekopete, ha’e ohenóiva ¨ inductivo-contextual ¨,péva he’ise ñamyesakãva’erãha peteĩ ñe’ẽ pe ñe’ẽ rapoitégui hekohaichaite oñembojeha’ỹre ambue ñe’ẽre pe mitã oñembo’évo, ikatuhag͂uáicha ha’e oikuaa,ohayhu ha oñeha’ã oiporu hekopete ñe’ẽ avei, peva’erã tekotevẽ ojeiporu achegety ha ñe’ẽysajakuaa hekoháicha, noñemoing͂ueiva’erã ipype ambue ñe’ẽmegua,avei oñeme’ẽva’erã mitãme moñe’ẽrã ipukúva ikatuhag͂uáicha omoñe’ẽ ha ohesa’ỹjo, sapy’

  K ARAI LUCHI -RE OIKOVA'EKUE           Ohai: Francisco Javier Medina Velázquez Karai Luchi niko   peteĩ karai marangatu mboriahúmi oikova'ekue yma che róga ypýpe, oĩva tavapy Saguas ú pe, tava Yaguarón ryepýpe. Peteĩ ára ko'ẽme karai Luchi ndoguerekói mba'evete ho'u va'erã, heta iñembyahýi ha hyekororõ rire, omã kangými yvágare ha ojerure Tupãme hembiu'urãmi. Opárupi ojesareko, upéinte ohendu sapy'a peteĩ ryguasu okokoréva hóga jerére, upépe hetamba'e oike iñakãme; ndoikuaái mba'épa ojapóta, oñepyrû ojepy'amongeta ha he'i ijupe kóicha: - "Chéko ndaha'éi karai imondáva ha aikuaa avei naiporãiha ñamonda, ajukárõ pe ryguasu chemba'e'ỹva, Tupã ikatuete nacheñyrõi".         Tuichágui ñembyahýi oguerekóva ha nahi'ãiramo jepe chupe opoko imba'e'ỹre, oñembopy'apeteĩ ha ojapyhy pe ryguasu ambue mba'éva ha ojuka ho'u hag̃ua. Ohague'ópata javete ohecha chupe karai Ñoño, ryguasujára, oĩva

  mba’épa Antropolog í a evolutiva ha mba’éichapa imbarete oñemomi rĩvo amériCa ñe’ẽteekuéra ohai ernesto rios  Mombyky k o tembiapo ojeguerojera mba’éichapa (Antropología Evolutiva) Oñemomýiva Avakuaaty ohekovejopy Amerika Latina ñe’ẽnguéra ha rembikuaa’arandu. Tylor ha Morgan omopyrenda ko tembikuaa, upe guive opyta colonia lismo rembiporúramo. Europa-ygua sãmbyhyhára ojapyhy omoañetejávo umi te’yikuéra rekove’apytĩ ha oipe’a hag̃ua ichugui hekoha, sa’ary XVIII (papoapy)  jave. Peteĩhápe, oñehesa’ỹijo mba’éichapa Tylor ha Morgan omboja’o yvypóra rembiasa: tekovesaite, tekove’okára ha tekovetavapy. Oñeñamindu’uvéta upe ñemboja’o mokõiháre ha’ére ñe’ẽ ojeporúva hendape’ỹ oñemoañetévo Amerika jehekovejopýpe. Upéi, Oñemomýiva Avakuaaty ojehecháta Arandupykuaaty rupi, umi europeo omo’ãñetehápe Amérika rekove’apytĩ. Iñarandúva ha hekovejeroviáva hekovejepokuaa ha ijerovia rupi omo’ãñete upe jeporombohekovesã, jépemo, oñemonda ha ojejukapa guasu umi tetãma oñembohekovesãva. Upe